Antoni Dunajecki (1882–1945)
Antoni Dunajecki (ur. 25 października 1882 w Łącku, zm. 1 kwietnia 1945 w Kolbuszowej) – polski duchowny rzymskokatolicki, proboszcz parafii p.w. Wszystkich Świętych w Kolbuszowej (1929–1945) oraz Sprawiedliwy wśród Narodów Świata[1]. Pełnił uprzednio funkcję proboszcza w Brzezinach (1916–1929) i był dziekanem dekanatu kolbuszowskiego[2]. W okresie II wojny światowej działał w konspiracji (pod pseudonimem „Komin”) na terenie Podkarpacia[3] i zasłynął pomocą udzielaną Żydom prześladowanym przez okupanta niemieckiego. Za te czyny pośmiertnie nadano mu tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata (2019)[4]. Odznaczony został także Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi[5]. Już za życia uchodził za postać wybitnie zasłużoną społecznie, w latach powojennych natomiast jego pamięć kultywowano na ziemi kolbuszowskiej, m.in. poprzez upamiętnienia na cmentarzu parafialnym oraz nadanie jego imienia jednej z ulic miasta[6].
Dzieciństwo i młodość
Antoni Dunajecki urodził się w rodzinie Antoniego Bobaka i Marii z domu Schmidt[7]. Początkowo nosił nazwisko Bobak, jednak później przyjął nazwisko Dunajecki. Od najmłodszych lat kształcił się lokalnie – uczęszczał do szkoły powszechnej w Łącku, a następnie do gimnazjum w Nowym Sączu (1896–1901) i Tarnowie (1901–1904)[8]. Był jednym z pierwszych wychowanków tzw. Małego Seminarium Duchownego w Tarnowie, gdzie przygotowywał się do kapłaństwa[9]. W 1904 roku zdał egzamin dojrzałości. W latach 1904–1908 kontynuował studia teologiczne w Seminarium Duchownym w Tarnowie, przygotowując się do święceń kapłańskich. Święcenia prezbiteratu przyjął 29 czerwca 1908 roku z rąk biskupa tarnowskiego[10].
Po święceniach Dunajecki rozpoczął pracę jako wikariusz. W latach 1908–1910 służył w parafii w Wielopolu Skrzyńskim (dekanat dębicki), a następnie od sierpnia 1910 r. pracował jako wikariusz w parafii św. Mikołaja w Bochni[11]. W okresie od 1912 do 1916 prowadził również katechezy w szkole podstawowej, co podkreślało jego zaangażowanie w wychowanie młodzieży. Już na początku kapłańskiej służby wykazywał się ogromną gorliwością i dbałością o rozwój życia religijnego w parafiach, co przygotowało grunt pod jego późniejsze funkcje duszpasterskie.
Wiek dojrzały
W lutym 1916 r. Dunajecki został mianowany proboszczem parafii św. Mikołaja w Brzezinach (powiat dębicki)[12]. Jako gospodarujący tam duszpasterz zyskał opinię energicznego organizatora: zainicjował remonty kościoła, utworzył stawy rybne jako źródło dochodu dla parafii oraz przejął w spadku po swoim poprzedniku dom wikariusza, który mógł służyć podupadającej ludności[13]. W lutym 1924 r. otrzymał tytuł Inspektora oświaty religijnej, co świadczyło o jego pozycji wśród duchowieństwa. 11 grudnia 1928 r. złożył podanie o przeniesienie. 15 kwietnia 1929 r. został mianowany proboszczem parafii Wszystkich Świętych w Kolbuszowej oraz dziekanem dekanatu kolbuszowskiego[14].
Na stanowisku proboszcza w Kolbuszowej zadbał o rozbudowę kościoła parafialnego: w latach 1929–1935 przeprowadzono gruntowną rozbudowę świątyni, dostosowując ją do potrzeb wzrastającej liczby wiernych[15]. W 1938 r. Dunajecki osobiście pomalował obraz św. Bartłomieja, który umieszczono nad głównym ołtarzem w sąsiednich Samocicach, wykazując przy tym talenty artystyczne i zamiłowanie do sztuki sakralnej[16]. W uznaniu zasług społecznych, jeszcze przed wojną otrzymał świeckie odznaczenia: 11 listopada 1936 r. – Złoty Krzyż Zasługi (a następnie także Srebrny Krzyż Zasługi)[17]. Był również aktywnym współpracownikiem Kościoła lokalnego, m.in. udzielał się na łamach „Gazety Kościelnej”, biorąc udział w życiu duchowym regionu[18].
Po wybuchu II wojny światowej Dunajecki natychmiast zaangażował się w pomoc potrzebującym i w działania konspiracyjne. W listopadzie 1939 r. został aresztowany przez Gestapo, jednak zwolniono go jeszcze tego samego dnia[19]. W trakcie okupacji był czynnym współpracownikiem polskiego ruchu oporu (ZWZ-AK) na Ziemi Rzeszowskiej[20]. Jednocześnie aktywnie niósł pomoc najuboższym mieszkańcom: w wikarówce parafialnej w Kolbuszowej zorganizował tymczasową jadłodajnię, gdzie wydawano około 100 posiłków dziennie dla ubogich i wysiedlanych[21]. Zbierał także żywność (chleb) dla więźniów politycznych przetrzymywanych w więzieniach w Rzeszowie i w Pustkowie oraz – za jego przyzwoleniem – odbywało się tajne nauczanie licealne na terenie parafii[22].
Kontekst ratowania Żydów
W Kolbuszowej przed wojną połowę mieszkańców stanowili Żydzi, a symbolem miasta były splecione dłonie z krzyżem i gwiazdą Dawida, podkreślające dobre relacje między Polakami i Żydami[23]. Wprowadzony we wrześniu 1941 r. getto kolbuszowskie objęło niemal całą żydowską populację miasta. W październiku 1942 r. Niemcy – wykorzystując również zatrudnionych przy likwidacji więźniów żydowskich – całkowicie zlikwidowali getto kolbuszowskie. Większość przejętych mieszkańców deportowano do obozu zagłady w Bełżcu, a nielicznym, którym udało się ukrywać się w okolicznych lasach, groziła likwidacja[24]. Już wcześniej wiele osób okazywało pomoc: do uciekających Żydów przewożono leki, wędliny i pieniądze, a kilku Polaków podejmowało próby przygotowania im fałszywych dokumentów. Jedną z takich osób była Helena Kotula – znajoma rodziny Salsitzów – która po ucieczce Normana Salsitza (później używającego imienia Tadeusz) prosiła miejscowego proboszcza, ks. Antoniego Dunajeckiego, o wystawienie fałszywych dokumentów dla niej i jej brata Lejbusza[25].
Opis ratowania Żydów
W obliczu nieuchronnej zagłady Norman Salsitz potrzebował fałszywych akt urodzenia, aby przetrwać pod zmienioną tożsamością. Helena Kotula obiecała załatwić tę sprawę u ks. Dunajeckiego, a następnego dnia dostarczyła mu niezwykle cenny dokument – metrykę chrztu Tadeusza Jadacha[26]. Był to akt urodzenia zmarłego przed wojną chłopca, który w razie kontroli upoważniał Normana do udawania Polaka. Norman wspominał, że ten dokument pozwolił mu „przetrwać wojnę” [27]. Kilka dni później do ks. Dunajeckiego zgłosili się wspólnie Norman i jego brat Lejbusz (ówcześnie Ludwik). Otrzymali oni drugą fałszywą metrykę – tym razem na nazwisko Ludwika Kunefala (1904–1936), co uczyniło ich formalnie rodziną Jadachów[28]. W pierwszym spotkaniu z proboszczem byli onieśmieleni – Dunajecki był wysoki i miał majestatyczną postawę[29]. Szybko jednak zorientował się w sytuacji, a kapłan przywitał ich serdecznie. Jak relacjonował Norman, Dunajecki przyznał wówczas, że „od dwudziestu lat jest kapłanem w Kolbuszowej, a nigdy nie poznał żadnego Żyda (…). Bardzo żałuję, że nie podjąłem starań, by lepiej poznać wasz naród” [30]. Dzięki tym dokumentom bracia Salsitz uniknęli wykrycia przez Niemców. Ukrywali się najpierw w budynku plebanii kolbuszowskiej, a następnie uciekli do lasu i przyłączyli się do oddziału Armii Krajowej. Tam pracowali na rzecz podziemia i pomagali ukrywającym się rodzinom żydowskim[31]. W późniejszej relacji Norman wspominał, że ks. Dunajecki, dowiedziawszy się o ich losie, żałował, iż nie zrobił więcej za wczasu i zapewniał: „Mogłem uratować dziesiątki dzieci” [32].
Jego dalsze losy
Antoni Dunajecki kontynuował służbę duchowną do końca wojny, mimo choroby nowotworowej – pod koniec 1944 roku zdiagnozowano u niego raka żołądka. Zmarł 1 kwietnia 1945 roku rano w Kolbuszowej w wieku niespełna 63 lat[33]. Został pochowany na cmentarzu parafii Wszystkich Świętych w Kolbuszowej[34].
Po wojnie pamięć o działalności Dunajeckiego odżyła zwłaszcza w latach III RP. Jego imię znalazło się na prestiżowej liście „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata” Yad Vashem (przyznane w 2019 r.)[35]. Lokalne władze i organizacje społeczne regularnie przypominają o jego poświęceniu. W Kolbuszowej corocznie oddaje się cześć osobom ratującym Żydów – podczas obchodów Dnia Pamięci Ofiar Holocaustu składa się znicze na grobach odznaczonych tym tytułem, m.in. Antoniego Dunajeckiego[36].
Kontekst nadania tytułu „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”
W 2017 r., w ramach dekomunizacji przestrzeni miejskiej, Rada Miejska w Kolbuszowej nadała jednej z ulic miasta imię ks. Antoniego Dunajeckiego (wcześniej nosiła nazwę ulicy Gwardii Ludowej)[37]. Od tego czasu zatem Kolbuszowa przyjęła imię swojego zasłużonego proboszcza.
W 2019 r. na wniosek społeczności kolbuszowskiej i ocalonych z Zagłady Dunajecki został oficjalnie uhonorowany przez izraelski Instytut Yad Vashem tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata[38]. Wręczono go jako dowód wdzięczności za uratowanie życia Normana i Lejbusza Salsitzów oraz za inne działania ratunkowe. Uchwała nadania tytułu podkreślała jego odwagę i charyzmę moralną, które zmusiły go do pomagania Żydom mimo grożącego ryzyka. Jego historia jest obecnie przypominana w szkołach i muzeach, m.in. poprzez wystawy upamiętniające ratujących Żydów oraz konkursy edukacyjne w Kolbuszowej. Na lokalnych uroczystościach (np. festiwalach psalmów czy rocznicach likwidacji getta) często wymienia się ks. Dunajeckiego jako wzór poświęcenia dla bliźniego[39][40].
Przypisy
[1][7][8][10][12][14][17][19][33] K. Haptaś, Ksiądz Antoni Dunajecki (1882-1945); http://cyfrowa.bibliotekakolbuszowa.pl/Content/938/ksiadz-antoni-dunajecki.pdf
[2][5][9][11][13][15][16][18][34][35][38] wikipedia.org, Antoni Dunajecki; https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni_Dunajecki
[3][20] R. Zapart, Wsparcie duchowieństwa dla działalności polskiego wywiadu rozpracowującego niemieckie próby z bronią „V” na poligonie w Bliźnie w okresie II wojny światowej; https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/rocznik-kolbuszowski/2011-tom-11/rocznik_kolbuszowski-r2011-t11-s215-224.pdf
[4][6][21][22][37] kolbuszowalokalnie, Dobra zmiana. Bohaterski ksiądz zamiast komunistycznej bandyterki; https://kolbuszowalokalnie.pl/dobra-zmiana-bohaterski-ksiadz-zamiast-komunistycznej-bandyterki/
[23][24][25][26][27][28][29][30] sprawiedliwi.org.pl, Zrobiłbyś dla mnie to samo; https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/wasze-opowiesci/zrobilbys-dla-mnie-samo
[31][32] donnagawell.com, Holocaust Remembrance Day on April 24: Nominating Polish Christians for the “Righteous Among the Nations” Award- I Need Your Help!; https://donnagawell.com/2017/04/22/holocaust-remembrance-day-on-april-24-nominating-polish-christians-for-the-righteous-among-the-nations-award-i-need-your-help
[36][40] kolbuszowa.pl, Dzień Pamięci o Ofiarach Holocaustu; https://kolbuszowa.pl/20-aktualnosci/55-aktualnosci/11718-dzien-pamieci-o-ofiarach-holocaustu.html?11718
[38] kolbuszowalokalnie.pl, Ks. Antoni Dunajecki – kolbuszowski proboszcz, który ratował Żydów; https://kolbuszowalokalnie.pl/ks-antoni-dunajecki-kolbuszowski-proboszcz-ktory-ratowal-zydow/
[39] rzeszow.tvp.pl, Festiwal Psalmów Dawidowych i pamięć o Tych, którzy ratowali Żydów; https://rzeszow.tvp.pl/81829498/festiwal-psalmow-dawidowych-i-pamiec-o-tych-ktorzy-ratowali-zydow
Linki zewnętrzne
K. Haptaś, Ksiądz Antoni Dunajecki (1882-1945); http://cyfrowa.bibliotekakolbuszowa.pl/Content/938/ksiadz-antoni-dunajecki.pdf
wikipedia.org, Antoni Dunajecki; https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni_Dunajecki
R. Zapart, Wsparcie duchowieństwa dla działalności polskiego wywiadu rozpracowującego niemieckie próby z bronią „V” na poligonie w Bliźnie w okresie II wojny światowej; https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/rocznik-kolbuszowski/2011-tom-11/rocznik_kolbuszowski-r2011-t11-s215-224.pdf
kolbuszowalokalnie, Dobra zmiana. Bohaterski ksiądz zamiast komunistycznej bandyterki; https://kolbuszowalokalnie.pl/dobra-zmiana-bohaterski-ksiadz-zamiast-komunistycznej-bandyterki/
sprawiedliwi.org.pl, Zrobiłbyś dla mnie to samo; https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/wasze-opowiesci/zrobilbys-dla-mnie-samo
donnagawell.com, Holocaust Remembrance Day on April 24: Nominating Polish Christians for the “Righteous Among the Nations” Award- I Need Your Help!; https://donnagawell.com/2017/04/22/holocaust-remembrance-day-on-april-24-nominating-polish-christians-for-the-righteous-among-the-nations-award-i-need-your-help
kolbuszowa.pl, Dzień Pamięci o Ofiarach Holocaustu; https://kolbuszowa.pl/20-aktualnosci/55-aktualnosci/11718-dzien-pamieci-o-ofiarach-holocaustu.html?11718
kolbuszowalokalnie.pl, Ks. Antoni Dunajecki – kolbuszowski proboszcz, który ratował Żydów; https://kolbuszowalokalnie.pl/ks-antoni-dunajecki-kolbuszowski-proboszcz-ktory-ratowal-zydow/
rzeszow.tvp.pl, Festiwal Psalmów Dawidowych i pamięć o Tych, którzy ratowali Żydów; https://rzeszow.tvp.pl/81829498/festiwal-psalmow-dawidowych-i-pamiec-o-tych-ktorzy-ratowali-zydow
