Marceli Godlewski (1865–1945)
Marceli Godlewski (ur. 15 stycznia 1865 w Turczynie, zm. 25 grudnia 1945 w Aninie) był polskim księdzem katolickim, prałatem, działaczem społecznym i politykiem endeckim[1]. Od 1915 do śmierci w 1945 pełnił funkcję proboszcza parafii pw. Wszystkich Świętych w Warszawie[2]. Za działalność charytatywną i pomoc Żydom w czasie II wojny światowej został w 2009 r. uznany Sprawiedliwym wśród Narodów Świata[3]. Godlewski był laureatem papieskiego odznaczenia Pro Ecclesia et Pontifice i – już w czasach II wojny światowej – ważną postacią życia społecznego Warszawy[4].
Dzieciństwo
Marceli Godlewski urodził się 15 stycznia 1865 roku w miejscowości Turczyn (gubernia łomżyńska) jako syn Katarzyny z Kuczyńskich i Ignacego Godlewskich[5]. Ochrzczono go 22 stycznia tego roku w parafii Rajgród[6]. Dzieciństwo spędził w rodzinnej okolicy, gdzie pobierał pierwsze nauki: ukończył szkołę podstawową w Szczuczynie, a następnie gimnazjum w Suwałkach[7]. W latach 1881–1886 kontynuował naukę w seminarium duchownym w Sejnach na Suwalszczyźnie[8]. Po ukończeniu studiów otrzymał święcenia kapłańskie (w 1888 r.) i rozpoczął pracę jako wikariusz w parafii w Nowogrodzie pod Łomżą[9]. W 1891 r. przebywał na zastępstwie w Czerminie (Poznańskie), a następnie udał się na dalsze studia do Rzymu. Wrócił ze stolicy Kościoła w 1893 r., uzyskując tytuł doktora teologii[10]. Po powrocie pracował jako wikariusz w Jedwabnem na terenie diecezji łomżyńskiej[11].
W 1894 r. Godlewski został przeniesiony do archidiecezji warszawskiej[12]. Na początku pozostawał przez krótki czas wikariuszem w parafii w Szymanowie (północne Mazowsze), a następnie przez półtora roku służył w parafii św. Krzyża w Łodzi[13]. Już jako młody kapłan angażował się w działalność społeczną – prowadził nauki religijne skierowane do środowisk robotniczych i udzielał katechez w nowych bractwach założonych przy kościele. Czerpał przy tym inspirację z encykliki Rerum Novarum papieża Leona XIII i charytatywnych wzorców przedwojennej Wielkopolski[14]. W swoich kazaniach apelował o pomoc ubogim robotnikom i zachęcał do udziału w spółdzielniach oraz kasach zapomogowych dla pracowników. Już wkrótce po przeprowadzce do Warszawy pokazał się jako duszpasterz zaangażowany w samoorganizację młodzieży robotniczej i książek o tematyce społecznej przeznaczonych dla klas pracujących[15].
Wiek dojrzały
W 1896 r. Godlewski został przeniesiony do Warszawy, gdzie od 1897 do 1902 wykładał historię Kościoła, teologię i archeologię biblijną w miejscowym seminarium duchownym[16]. Równocześnie zaangażował się w liczne inicjatywy społeczne. Organizował stowarzyszenia robotnicze i kulturalne – m.in. współtworzył Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich jako instytucję zrzeszającą katolickich pracowników[17]. Na łamach wydawanych przez siebie pism (np. tygodnika „Pracownica Polska” dla kobiet) Godlewski propagował hasło „swój do swego po swoje” jako sposób na omijanie żydowskich pośredników w handlu i wspieranie rodzimych przedsiębiorców[18]. Zakładał także katolickie związki zawodowe i kasy pożyczkowo-zapomogowe dla pracowników, które – jego zdaniem – miały chronić katolików przed lichwiarskimi praktykami obcych kupców[19].
Początkowo Godlewski był znany także z antyżydowskich poglądów – ostrzegał przed wpływami „żydowsko-pruskiej komendy” i wprost atakował „żydowskie lichwiarstwo” w swoich publicznych wystąpieniach[20]. Z czasem jednak – zwłaszcza po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – stopniowo ograniczał ogólnopolską działalność. W 1914–1917 był członkiem Komitetu Narodowego Polskiego[21], a w okresie międzywojennym skupił się na pracy w Warszawie. W latach trzydziestych XX wieku zaangażował się w działalność polityczną Narodowej Demokracji – w 1930 roku wszedł do władz Stronnictwa Narodowego[22]. Pomimo wcześniejszych poglądów antysemickich, coraz częściej jego praca koncentrowała się na sprawach parafialnych i lokalnej społeczności. W 1915 r. objął parafię Wszystkich Świętych na Placu Grzybowskim w Warszawie, którą prowadził aż do końca życia[23]. W tej historycznej świątyni – położonej w samym sercu miasta – gromadziła się rzesza wiernych z najuboższych dzielnic stolicy.
Kontekst ratowania Żydów
Warszawskie getto utworzono w październiku 1940 r., zamykając w nim około 450 tysięcy Żydów z Warszawy – było to największe getto okupowanej Europy[24]. Kościół pw. Wszystkich Świętych, którym od 1915 r. kierował ks. Godlewski, znalazł się na terenie getta[25]. Jego parafia objęła przed wojną około 153 tys. mieszkańców (przedzielonego murem) rejonu, w tym dużą społeczność katolików żydowskiego pochodzenia: około 5 tys. ochrzczonych Żydów oraz około 2 tys. katolików żydowskiego pochodzenia należało do tej parafii[26][27]. Wśród ochrzczonych parafian byli znani naukowcy i politycy żydowskiego pochodzenia – m.in. prof. Ludwik Hirszfeld, profesor medycyny, a także rodzina twórcy języka esperanto Ludwika Zamenhofa[28]. Przed wybuchem wojny Godlewski był powszechnie postrzegany jako działacz endecki i antysemita, co podkreślali również jego dawni zwolennicy[29]. Jednak sytuacja na terenie getta zmieniła kontekst działań wielu Polaków – w tym właśnie prałata Godlewskiego – ku ratowaniu zagrożonych Żydów.
Opis ratowania Żydów
W czasie okupacji ks. Godlewski nie opuścił parafii. Razem z wikarym Antonim Czarneckim organizował w parafii i plebanii pomoc dla głodujących Żydów-katolików i pogan. Działała przy parafii wspólna kuchnia społeczna, w której codziennie wydawano około 100 gorących posiłków dla potrzebujących osób[30]. Księża korzystali z przepustek umożliwiających opuszczanie getta i wymienianie informacji – dzięki temu przemycano do getta żywność, lekarstwa oraz listy z informacjami niezbędnymi do zorganizowania ucieczek[31].
Jednym z kluczowych elementów pomocy były fałszywe dokumenty tożsamości. Kancelaria parafialna pod nadzorem ks. Godlewskiego wystawiała setki podrobionych aktów chrztu, które dawały Żydom szansę przetrwania na „aryjskiej stronie” muru[32]. Dzięki temu wielu przechrzczonych znalazło schronienie poza gettem. W parafii ukrywało się ponad sto osób pochodzenia żydowskiego – przechowywano tam między innymi Hirszfelda, adwokata Mieczysława Ettingera, dziennikarza Jerzego Nisensona, dyrektora teatru Seweryna Majdego oraz rodzinę Ludwika Zamenhofa[33].
Ksiądz Godlewski udzielił także wsparcia dzieciom żydowskim. Pozwolił zgromadzeniu Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi na prowadzenie sierocińca w swoim domu w Aninie, pozostawiając dla siebie tylko jeden pokój[34]. W sierocińcu przebywało w sumie około 20 żydowskich dzieci, które dzięki opiece zakonnic przetrwały wojnę[35]. W lipcu 1942 r., podczas wielkiej akcji likwidacyjnej getta, większość Żydów z parafii została deportowana do Treblinki[36]. Niemcy kazali wówczas księżom opuścić getto, więc ks. Godlewski wrócił do Anina i kontynuował pomoc, wspierając siostry prowadzące dom dziecka.
Relacje ocalałych podkreślają, jak wiele jego ofiarności zawdzięczają Żydzi katoliccy z Warszawy. Prof. Ludwik Hirszfeld tak wspominał ks. Godlewskiego: „Gdy wspominam jego nazwisko, ogarnia mnie wzruszenie. Namiętność i miłość w jednej duszy. Ongiś bojowy antysemita […], ale cały żar swego kapłańskiego serca poświęcił Żydom”[37]. Wielu podkreślało, że dzięki jego działaniom ich życie zostało ocalone. Zachowały się nawet świadectwa, że kapłan miał przenosić żydowskie dzieci z getta w fałdach sutanny i osobiście uczestniczyć w przerzucie broni dla walczącego getta[38].
Dalsze losy Godlewskiego
Po likwidacji getta w lipcu 1942 r. ks. Godlewski znalazł się pod bezpośrednią niemiecką kontrolą. Niemcy zabrali mu przepustkę, więc musiał opuścić teren dawnego getta. Udał się do Anina, gdzie aktywnie pomagał przy prowadzeniu sierocińca przez siostry Franciszkanki[39]. W grudniu 1945 r., tuż po zakończeniu wojny, ogłosił apel o odbudowę zniszczonego w czasie powstania kościoła Wszystkich Świętych[40]. Marceli Godlewski zmarł 25 grudnia 1945 roku w swoim domu w Aninie, mając 80 lat[41]. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, w grobowcu księży emerytów[42].
Kontekst nadania tytułu „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”
Godlewski jest jednym z nielicznych polskich działaczy endeckich odznaczonych tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Instytut Yad Vashem uhonorował go medalem w 2009 r.[43]. Kontekst nadania tego wyróżnienia wiąże się z udokumentowanymi przez świadków bohaterami jego gestami pomocy – ofiarnością w ratowaniu Żydów, mimo ogromnego ryzyka osobistego i wcześniejszych uprzedzeń. Działalność Godlewskiego zyskała uznanie historyków i potomków ocalałych. Jego postać często przywoływana jest jako przykład wielowymiarowości relacji polsko-żydowskich w XX wieku[44]. Dziś pamięć o nim upamiętniana jest m.in. poprzez wystawę w Muzeum Polin i tablicę pamiątkową w kościele Wszystkich Świętych – na terenie dawnego getta, gdzie pełnił posługę[45]. Jego historia pokazuje, że nawet osoba o dawnych uprzedzeniach może w obliczu tragedii obudzić w sobie głęboką empatię i poświęcenie dla drugiego człowieka.
Przypisy
[1][2][4][21][42] Marceli Godlewski; https://pl.wikipedia.org/wiki/Marceli_Godlewski
[3][5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][20][26][33][40][44] 160 lat temu urodził się Marceli Godlewski, ksiądz katolicki, proboszcz warszawskiego getta; https://dzieje.pl/wiadomosci/160-lat-temu-urodzil-sie-marceli-godlewski-ksiadz-katolicki-proboszcz-warszawskiego
[18][19][22][23][34][35][36][38][39][41][43] Marceli Godlewski. Ksiądz po tamtej stronie muru; https://www.jhi.pl/artykuly/marceli-godlewski-ksiadz-po-tamtej-stronie-muru,84
[24][25] The Polish priest whose “House of Life” saved a thousand Jewish lives; https://aleteia.org/2017/06/09/the-polish-priest-whose-house-of-life-saved-a-thousand-jewish-lives/
[27][28][29][37][45] Historia pomocy - Godlewski Marceli; https://sprawiedliwi.org.pl/historie-pomocy/historia-pomocy-godlewski-marceli
[30][31][32] Marceli Godlewski. Priest on that side of the wall; https://www.jhi.pl/en/articles/marceli-godlewski-priest-on-that-side-of-the-wall,84
Linki zewnętrzne
Marceli Godlewski; https://pl.wikipedia.org/wiki/Marceli_Godlewski
160 lat temu urodził się Marceli Godlewski, ksiądz katolicki, proboszcz warszawskiego getta; https://dzieje.pl/wiadomosci/160-lat-temu-urodzil-sie-marceli-godlewski-ksiadz-katolicki-proboszcz-warszawskiego
Marceli Godlewski. Ksiądz po tamtej stronie muru; https://www.jhi.pl/artykuly/marceli-godlewski-ksiadz-po-tamtej-stronie-muru,84
The Polish priest whose “House of Life” saved a thousand Jewish lives; https://aleteia.org/2017/06/09/the-polish-priest-whose-house-of-life-saved-a-thousand-jewish-lives/
Historia pomocy - Godlewski Marceli; https://sprawiedliwi.org.pl/historie-pomocy/historia-pomocy-godlewski-marceli
Marceli Godlewski. Priest on that side of the wall; https://www.jhi.pl/en/articles/marceli-godlewski-priest-on-that-side-of-the-wall,84
Źródła ilustracji
