Wojciech Bartosik (1894–1984)
Wojciech Bartosik (ur. 23 kwietnia 1894, zm. 1984) był polskim duchownym katolickim, długoletnim proboszczem parafii we Wawrzeńczycach (woj. małopolskie). Zyskał sławę jako działacz pomagający Żydom podczas II wojny światowej[1][2]. Po wojnie przez wiele lat pozostawał kapłanem w swej parafii, a w 2014 roku został pośmiertnie uhonorowany tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata przyznanym przez izraelski Instytut Yad Vashem[3].
Dzieciństwo i młodość
Wojciech Bartosik urodził się w 1894 roku w Rokowie, w ówczesnej Galicji (powiat wadowicki)[4]. Pochodził z rolniczej rodziny. Jako młody człowiek podjął studia teologiczne na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie[5]. Po ukończeniu studiów został wyświęcony na kapłana w 1917 roku[6]. W pierwszych latach po święceniach pełnił obowiązki wikarego – pracował m.in. jako wikariusz w parafiach Gdowa i Sieprawia[7]. Z czasem został wysłany do parafii w Zakliczynie (pow. tarnowski) jako administrator po śmierci poprzedniego proboszcza. Jego praca w zakliczyńskiej parafii trwała do początku 1922 roku[8].
Wiek dojrzały
Wojciech Bartosik w wieku dorosłym objął własną parafię. Został mianowany proboszczem parafii we Wawrzeńczycach (gmina Igołomia-Wawrzeńczyce, powiat miechowski)[9]. Kierował nią nieprzerwanie przez ponad trzy dekady – aż do przejścia na emeryturę w 1964 roku[10]. Podczas tych lat parafia we Wawrzeńczycach znajdowała się najpierw w II Rzeczypospolitej, potem w czasie okupacji niemieckiej i w trudnym okresie Polski powojennej. Bartosik stał się jednym z rozpoznawalnych miejscowych duszpasterzy – jego długoletnia posługa wzbudzała szacunek zarówno wśród parafian, jak i lokalnych władz kościelnych. Wpis w nekrologu z 1984 roku podkreśla, że zmarł jako emerytowany ksiądz po 67 latach kapłaństwa[11].
Kontekst ratowania Żydów
W czasach II wojny światowej wieś Wawrzeńczyce znalazła się w brutalnej rzeczywistości okupacji niemieckiej. Na terenie gminy, zwłaszcza po represjach związanych z powstaniem w getcie krakowskim, zaczęto przemieszczać Żydów z Krakowa i okolicy. Badania historyczne wykazały, że w latach 1940–1941 do Wawrzeńczyc sprowadzono ponad sto Żydów przesiedlonych przez Niemców z Krakowa[12]. W odróżnieniu od większych miast, na terenach wiejskich gminy Wawrzeńczyce nie utworzono getta – Żydzi żyli tutaj wśród polskich sąsiadów aż do deportacji jesienią 1942 r.[13]. Scenariuszem typowym dla południowej Małopolski było ostateczne niszczenie tych społeczności w ramach akcji eksterminacyjnych przeprowadzonych przez okupanta jesienią 1942 r. Jednak już wcześniej część Żydów próbowała uciec, ukrywając się na wsi. Wiele z nich spotkało się z różnym odzewem Polaków – niektórzy pomagali, inni zachowywali obojętność, a zdarzały się i denuncjacje[14]. W takich warunkach działalność ludzi takich jak ks. Bartosik nabierała tragicznego wymiaru, ponieważ każda pomoc Żydom była obciążona śmiertelną groźbą kary ze strony Niemców.
Działalność na rzecz Żydów
Jako proboszcz Wawrzeńczyc, Wojciech Bartosik udzielał realnej pomocy Żydom ukrywającym się w okolicy. Wspomnienia ocalałej Róży Reibscheid (Bauminger) opisują, że już w 1940 roku, kiedy na jego prośbę usunięci z Krakowa Żydzi trafili do Wawrzeńczyc, Bartosik okazał im wielką życzliwość[15]. Polecił ich rodzinie ziemiańskiej Buchowskich – właściciel posiadłości, Włodzimierz Buchowski, przyjął męża (Mariana Reibscheida) jako mechanika i traktorzystę, żona Buchowskiego zaś zatrudniła jego żonę (Rozę) jako krawcową[16]. Dzięki temu małżeństwo Reibscheidów ukrywało swoją żydowską tożsamość przed mieszkańcami wsi.
Ks. Bartosik organizował też inne formy wsparcia. Wiedząc o śmiertelnym zagrożeniu, dokonał symbolicznych ochrzczeń ukrywających się, formalnie przyjmując ich do „chrześcijańskiej” wspólnoty – sam podkreślił później, że był to zabieg wyłącznie dla ratowania życia[17]. Zapewnił im jedzenie i środki do życia, a także godziwe zatrudnienie oraz odpowiednie wpisy w księgach parafialnych[18]. Gdy latem 1942 roku Niemcy rozpoczynali masowe przesiedlenia w okolicy, Bartosik zorganizował dla Reibscheidów dalszy ukryty pobyt – znalazł im schronienie u bogatego sąsiada, właściciela dóbr[19][20]. Rodzina Bukowskich (Włodzimierz, jego siostra Helena i bratowa) ocaliła małżeństwo przed wykryciem przez okupanta.
Dzięki pomocy Bartosika żadne z ukrywających się osób nie zginęły bezpośrednio w Wawrzeńczycach. Sytuację Reibscheidów skomplikowała dopiero wrzesień 1942 roku, gdy niemiecka policja rozpoczęła obławy. Jednak nawet wtedy, dzięki czujności mieszkańców, udało im się uciec z doraźnych kryjówek[21]. Przykład ten ilustruje skalę zaangażowania proboszcza: nie ograniczał się do jednorazowej pomocy, lecz pomagał w wielu aspektach życia podziemnego – od ukrywania, przez dokumentację, po organizację fałszywych tożsamości w parafialnych księgach.
Dalsze losy Bartosika
Po zakończeniu wojny Wojciech Bartosik wrócił do pełnienia swoich obowiązków we Wawrzeńczycach. Pomimo trudnego okresu powojennego (represje komunistyczne wobec Kościoła) pozostał na stanowisku proboszcza aż do 1964 roku, kiedy to przeszedł na emeryturę[22]. Na emeryturze mieszkał jako rezydent duchowny (wciąż w rejonie krakowskim), kontynuując skromną posługę kapłańską w parafii. Zmarł 17 listopada 1984 roku jako 90-letni emerytowany ksiądz[23][24][25]. Jego pogrzeb odbył się 21 listopada 1984 roku[26]. Do końca życia zachował opinię człowieka oddanego parafianom i zapamiętanego w relacjach ocalałych żydowskich rodzin jako osoba życzliwa i dyskretna.
Nadanie tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata
W uznaniu bohaterskiego ratowania Żydów ks. Wojciech Bartosik został pośmiertnie odznaczony tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie nadał mu to wyróżnienie 14 stycznia 2014 roku[27]. Była to decyzja podjęta na podstawie badań dokumentów archiwalnych i relacji świadków, wśród których kluczową rolę odegrały wspomnienia ratowanych (m.in. opowieść Róży Reibscheid)[28][29]. Bartosik znalazł się w gronie siedmiu Polaków wyróżnionych tego dnia – oprócz niego uhonorowano także m.in. członków rodziny Bukowskich i Jadwigę Goetel, którzy w czasie wojny pomagali tej samej rodzinie Reibscheidów[30]. Przyznanie tytułu Wojciechowi Bartosikowi podkreśliło historyczne znaczenie jego postawy wśród lokalnej społeczności oraz odnotowało jego czyn na arenie międzynarodowej.
Przypisy
[1][28] Proboszcz parafii Wawrzeńczyce, wspomagał żydów uciekających z getta; https://pamiecitozsamosc.pl/proboszcz-parafii-wawrzenczyce-wspomagal-zydow-uciekajacych-z-getta
[2][4][5][6][7][8][9][10][22][24] Mysiński Aleksander, Dzieje parafii pw. Wszystkich Świętych w Zakliczynie k. Myślenic; https://parafiazakliczyn.pl/wp-content/uploads/2013/04/mysinski.pdf
[3][17][18][19][21][27][30] Church Rescue in Poland- Part 2; https://www.holocaustrescue.org/church-rescue-in-poland-part-2
[11][23][26] Ś. P. Ks. Wojciech Bartosik w wieku 90 i w 67 roku kapłaństwa odszedł po nagrodę do Pana; https://www.jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/876781/edition/847110
[12][13][14] Swałtek-Niewińska Dagmara, Zagłada Żydów z Wawrzeńczyc w czasie II wojny światowej w świetle akt gminnych; https://www.profil-archeo.pl/zaglada-zydow-z-wawrzenczyc-w-czasie-ii-wojny-swiatowej-w-swietle-akt-gminnych/
[15][16][20][29] Róża Reibscheid, the fate of a Jewish family hiding on "Aryan papers" in Krakow and Warsaw; https://early-testimony.ehri-project.eu/document/EHRI-ET-ZIH3011713
[25] Internetowy Kurier Proszowski; https://www.24ikp.pl/skarby/ludzie/zwykli/b/bartosik_wojciech/druk.php
Linki zewnętrzne
Proboszcz parafii Wawrzeńczyce, wspomagał żydów uciekających z getta; https://pamiecitozsamosc.pl/proboszcz-parafii-wawrzenczyce-wspomagal-zydow-uciekajacych-z-getta
Church Rescue in Poland- Part 2; https://www.holocaustrescue.org/church-rescue-in-poland-part-2
Mysiński Aleksander, Dzieje parafii pw. Wszystkich Świętych w Zakliczynie k. Myślenic; https://parafiazakliczyn.pl/wp-content/uploads/2013/04/mysinski.pdf
Ś. P. Ks. Wojciech Bartosik w wieku 90 i w 67 roku kapłaństwa odszedł po nagrodę do Pana; https://www.jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/876781/edition/847110
Swałtek-Niewińska Dagmara, Zagłada Żydów z Wawrzeńczyc w czasie II wojny światowej w świetle akt gminnych; https://www.profil-archeo.pl/zaglada-zydow-z-wawrzenczyc-w-czasie-ii-wojny-swiatowej-w-swietle-akt-gminnych/
Róża Reibscheid, the fate of a Jewish family hiding on "Aryan papers" in Krakow and Warsaw; https://early-testimony.ehri-project.eu/document/EHRI-ET-ZIH3011713
Internetowy Kurier Proszowski; https://www.24ikp.pl/skarby/ludzie/zwykli/b/bartosik_wojciech/druk.php