2 października 1940 roku gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer podpisał zarządzenie o utworzeniu „dzielnicy żydowskiej” w stolicy okupowanej Polski. Wiadomość ogłoszono publicznie dopiero 12 października, w Jom Kipur – najważniejsze żydowskie święto. Tego dnia przez megafony na ulicach Warszawy rozbrzmiały słowa, które na zawsze zmieniły życie setek tysięcy ludzi. „Powoli tworzy się getto dla Żydów” – zapisał w swoim dzienniku Emanuel Ringelblum, kronikarz Zagłady.
Przymusowe przesiedlenia i chaos
Granice getta wyznaczono na obszarze ok. 307 hektarów. Nakazano, by wszyscy Żydzi mieszkający w Warszawie – ponad 350 tys. osób – przenieśli się w jego obręb, a nieżydowscy mieszkańcy mieli go opuścić. Przeprowadzki odbywały się w pośpiechu i niepewności. Kolejne niemieckie zarządzenia zmieniały zasady, przesuwały granice getta, decydowały o tym, co można zabrać, a co zostawić. W kamienicach panowały rozpacz i strach, ludzie tracili dorobek całego życia, a wielu z nich mieszkania, w których mieszkali od pokoleń.
Mur i izolacja
W listopadzie 1940 roku Niemcy rozpoczęli wznoszenie muru, który ostatecznie odizolował dzielnicę żydowską od reszty miasta. Od 16 listopada getto zostało zamknięte – jego mieszkańcy stali się więźniami we własnym mieście. Warunki bytowe pogarszały się dramatycznie: przeludnienie, głód, choroby i terror niemieckiej administracji codziennie zbierały śmiertelne żniwo.
Pomoc w cieniu Zagłady
Choć większość Żydów w Warszawie pozostawała w getcie, tysiącom udało się uciec na tzw. „aryjską” stronę miasta. Gunnar Paulsson w książce Secret City. The Hidden Jews of Warsaw 1940–1945 szacuje, że do 1 sierpnia 1944 roku około 28 tys. osób ukrywało się w Warszawie, z czego 11,5 tys. przeżyło wojnę. Paulsson podkreśla, że kluczową rolę w ratowaniu Żydów odgrywały nie tylko organizacje, lecz także prywatne inicjatywy.
Jednym z przykładów jest Stanisław Chmielewski, który w swoim kręgu prywatnych kontaktów pomógł m.in. Janinie Bauman z matką i siostrą. Paulsson oblicza, że w okresie od października 1942 do sierpnia 1944 potrzebnych było jednorazowo 5 tys. kryjówek i 11,5 tys. opiekunów, a w ciągu całego okresu okupacji liczby te mogły sięgać 35 tys. schronień i nawet 80,5 tys. Polaków zaangażowanych w pomoc. Wśród znanych nazwisk pomocników i ratujących Żydów są m. in. Irena Sendlerowa oraz Jan i Antonina Żabińscy, którzy ukrywali setki Żydów w warszawskim zoo i w domu – willi „Pod Zwariowaną Gwiazdą”.
W ustalenia Paulssona dot. odsetka warszawskich Żydów, którzy przeżyli (ok. 40%), wątpi m. in. dr hab. Joanna Nalewajko-Kulikov. Badaczka wskazuje, że byłaby to podobna liczba do Holandii, gdzie sytuacja Żydów nie była tak tragiczna jak w okupowanej Polsce.
Miejsce pamięci
Warszawskie getto stało się symbolem cierpienia i oporu – tu w 1943 roku wybuchło powstanie, pierwsza miejska akcja zbrojna przeciwko Niemcom w okupowanej Europie. Dziś, 85 lat od jego utworzenia, ważna jest pamięć o setkach tysięcy Żydów – ofiarach i bohaterach. Łączna liczba ofiar niemieckich zbrodni na mieszkańcach getta warszawskiego szacowana jest na ok. 400 tys. osób. Blisko jedna czwarta tej liczby to ofiary głodu, chorób i zbrodni w samym getcie, a ok. 300 tys. zginęło w obozie zagłady w Treblince i w trakcie dwóch akcji wysiedleńczych.
________________________
Heschel Center News