Henryk Hilchen (1881–1956)
Henryk Hilchen (ur. 30 lipca 1881, zm. 20 sierpnia 1956) był polskim duchownym rzymskokatolickim i działaczem społecznym[1]. Wykształcenie prawnicze połączył z kapłańską posługą – uzyskał stopień doktora nauk politycznych i ekonomicznych, jednocześnie pełniąc funkcje wikariusza i proboszcza w różnych parafiach[2]. Od 1919 r. był członkiem Rady Miejskiej Warszawy, a za zasługi społeczne otrzymał w 1937 roku Złoty Krzyż Zasługi oraz w 1938 Order Odrodzenia Polski[3]. Pełnił m.in. urząd proboszcza parafii Matki Boskiej Częstochowskiej na Woli (1931–1945)[4]. Po wojnie pracował duszpastersko w diecezji gnieźnieńskiej – najpierw jako proboszcz w Międzyrzeczu (1945–1947) i Słupsku (1947–1952)[5]. W 1952 otrzymał nominację na proboszcza w Tarczynie k. Grójca, lecz nie objął jej z powodu postępującego paraliżu i udaru mózgu[6]. Zmarł w Warszawie 20 sierpnia 1956 roku i został pochowany na warszawskich Powązkach[7].
Dzieciństwo
Henryk Hilchen urodził się 30 lipca 1881 r. w Warszawie w rodzinie Teodora i Józefy z Wężyk-Rudzkich[8]. Był trzecim z pięciorga ich dzieci – jednym z młodszych braci był też Feliks Hilchen[9]. W młodości Hilchen uczęszczał do gimnazjum klasycznego w Kielcach, a następnie do liceum handlowego w Warszawie[10]. Po zakończeniu szkoły średniej w 1901 r. rozpoczął studia na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej, lecz po kilku latach przeniósł się na Politechnikę Lwowską[11]. Tam kontynuował naukę do 1905 r., kiedy to – wskutek uczestnictwa w strajkach szkolnych – wyjechał na studia do Europy Zachodniej[12]. W 1905 r. Hilchen rozpoczął dalszą naukę na Uniwersytecie Fryburskim (Fryburg) w Szwajcarii, gdzie przeszedł na Wydział Prawa i Ekonomii. W 1908 r. uzyskał tam doktorat z nauk politycznych i ekonomicznych[13]. Jednocześnie studiował filozofię tomistyczną, pogłębiając wiedzę teologiczną i filozoficzną. W czasie studiów Henryk Hilchen angażował się w życie organizacji studenckich – należał m.in. do Zjednoczenia Studentów Politechniki Warszawskiej, Bratniej Pomocy na Politechnice Lwowskiej oraz działał w korporacjach studenckich „Filarecja” i „Sarmatia” we Fryburgu[14]. Ponadto studiował prawo na Uniwersytecie w Petersburgu, gdzie był współzałożycielem Polskiej Korporacji Akademickiej Sarmatia[15]. Ten okres dał mu szeroką wiedzę humanistyczną i prawniczą oraz ukształtował gorliwego ducha religijnego.
Wiek dojrzały
W 1910 r. Hilchen powrócił do Polski i wstąpił do Seminarium Duchownego w Warszawie. Święcenia kapłańskie przyjął 21 grudnia 1912 r., po czym pracował jako wikariusz w kilku parafiach archidiecezji warszawskiej (m.in. w Dobrem k. Stanisławowa, w Łowiczu i w Łodzi)[16]. Po wybuchu I wojny światowej pełnił także funkcje organizacyjne: w latach 1916–1917 był sekretarzem generalnym Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich i redaktorem jego pisma „Pracownik Polski”[17]. W 1919 r. został wybrany na radnego m.st. Warszawy – obejmował mandat w stołecznej Radzie Miasta[18]. Równolegle był kapelanem Szkoły Podchorążych Artylerii na Sołaczu w Poznaniu i redaktorem periodyku „Przewodnik Społeczny”[19]. W latach 1920–1922 studiował w Papieskim Instytucie Biblijnym („Angelicum”) w Rzymie[20]. Tam został spowiednikiem arcybiskupa Achillesa Rattiego (przyszłego papieża Piusa XI) oraz otrzymał godność honorowego szambelana papieskiego na polecenie Stolicy Apostolskiej[21]. Po powrocie do Polski w 1922 r. kontynuował pracę duszpasterską i wykładową. W 1929 r. został proboszczem parafii pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej w Lesznie k. Błonia, a od 1931 do wybuchu II wojny światowej był proboszczem tej parafii już w Warszawie. W trakcie pobytu w Warszawie doprowadził do ukończenia budowy nowego kościoła parafialnego[22]. Dzięki swojej pracy społecznej i charytatywnej zyskał uznanie władz – w 1937 r. otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, a w 1938 r. został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1938 r. ponownie wybrano go do Rady Miejskiej Warszawy, co świadczyło o jego dużym zaangażowaniu w sprawy lokalne[23]. Od początku okupacji niemieckiej w 1939 r. Hilchen był jednym z 12 zakładników przedstawionych władzom niemieckim na podstawie aktu kapitulacji Warszawy – miał gwarantować przestrzeganie porozumienia władz miasta z okupantem[24]. Przed wybuchem Powstania Warszawskiego zgodził się ukryć część wartościowych aktów staropolskich z Archiwum Głównego Akt Dawnych w wieży swego kościoła, dzięki czemu ocalały one podczas wojennych zniszczeń[25]. Te działania już w czasie wojny zbliżyły go do szeregu ważnych spraw społecznych i historycznych miasta, choć nie były jeszcze jawnie związane z ratowaniem Żydów.
Kontekst ratowania Żydów
Podczas okupacji niemieckiej w Warszawie sytuacja ludności żydowskiej była tragiczna – w 1940 r. założono getto warszawskie, gdzie zgromadzono kilkaset tysięcy Żydów. W tych warunkach wielu duchownych katolickich uznało, że trzeba pomagać bliźnim niezależnie od ich pochodzenia. Kościół oficjalnie nawoływał w kazaniach i dyskursie kościelnym do udzielania pomocy potrzebującym, w tym Żydom[26]. W praktyce na terenie Warszawy uruchamiano kuchnie dla biednych, ośrodki pomocy i świetlice dla dzieci, niekiedy uwzględniające również uciekinierów z getta. Hilchen jako proboszcz parafii św. Matki Boskiej Częstochowskiej na Woli włączył się w te inicjatywy. Prowadził plebanijną kuchnię, która już na początku wojny wydawała ok. 2000 obiadów dziennie, także dla Żydów pozostających na aryjskim terenie Warszawy[27]. W ramach szkolnej Caritas św. Michała również gromadzono żywność, ubrania i lekarstwa dla Żydów – Hilchen należał do osób koordynujących takie wysiłki charytatywne. Te działania osadziły go w szerszym kontekście pomocy międzyludzkiej: pomoc Żydom nazywano obowiązkiem miłosierdzia chrześcijańskiego, co przyciągnęło do tej kwestii również wielu innych kapłanów warszawskich[28]. Hilchen swoją działalność prowadził ostrożnie, lecz konsekwentnie i bez zbędnej ostentacji, świadomy ryzyka dekonspiracji przez niemieckie służby bezpieczeństwa.
Opis ratowania Żydów przez Henryka Hilchena
Henryk Hilchen podejmował różne formy pomocy indywidualnej Żydom uciekającym z getta. Z relacji świadków i dokumentów wynika, że m.in. dostarczał żydowskim uciekinierom fałszywe dokumenty[29]. Na przykład sprzymierzył się z rodziną Polaków (ciotkami Alicji Prusickiej) i po ich spotkaniu z nim w gmachu sądów na Lesznie przekazał im odpisy metryk zmarłych parafian, które umożliwiły wystawienie „aryjskich” papierów dla uciekinierów[30]. Po ucieczce z getta Hilchen pomógł Alicji Prusickiej znaleźć pracę jako służąca u rodziny niemieckiej – dawał osobiste rekomendacje, które chroniły ją przed szybką denaturalizacją czy zarzutem braku dokumentów[31]. Później, w 1943 r., gdy sytuacja stała się jeszcze bardziej niebezpieczna, Hilchen wysłał Alicję za jej zgodą do Państwowego Domu Małego Dziecka w Warszawie, organizując jej schronienie pod zmienioną tożsamością. Efekt jego pomocy był długofalowy – kobieta unikała aresztowania i ostatecznie ocalała z wojny dzięki jego wsparciu.
Innym przykładem jest pomoc udzielona młodej Żydówce Eugeniusii Kulczyckiej. Według jej późniejszych wspomnień, Hilchen pomógł jej wyjechać z Warszawy, przedstawiając ją jako swoją chrześcijańską znajomą. Polecił ją na posadę gospodyni domowej. Dzięki temu jej żydowska tożsamość pozostała nieujawniona[32]. Przez kilka lat właścicielka majątku traktowała Eugenię jako „służącą Hilchena”, dając jej pełne schronienie mimo niebezpieczeństwa. Hilchen również powiadomił ją o możliwości (już po wojnie), że pomagał w tej sytuacji i dzięki temu mogła liczyć na bezpieczeństwo – jego nazwisko w liście polecającym pozwoliło jej przetrwać najcięższe lata okupacji[33]. Poza powyższymi przykładami Hilchen stale ułatwiał pomoc wielu ukrywającym się Żydom. Organizował i prowadził świetlice dla sierot i dzieci pracujących w getcie, w których przebywały także dzieci żydowskie, zapewniając im wyżywienie i edukację[34].
Za swoje zaangażowanie Hilchen płacił osobistą cenę. Istnieje relacja o kościelnym, który odkrył jego pomoc dla Żydów i powiadomił władze policyjne[35]. Hilchen wiedział o ryzyku, dlatego bywał ostrożny, lecz mimo zagrożenia kontynuował działania. Działania Hilchena potwierdzają liczne źródła – od osobistych wspomnień Żydów ratowanych przez niego po publikacje historyczne. Świadczy to o jego odwadze i bezinteresowności. Opisane przypadki stanowią fragment znacznie szerszej pomocy, jaką świadczył licznie wspierany przez niego warszawski Kościół.
Dalsze losy bohatera
Po zakończeniu II wojny światowej Henryk Hilchen nadal pracował duszpastersko. Do lipca 1945 wciąż formalnie pełnił funkcję proboszcza na Woli[36]. Następnie przeniósł się do diecezji gnieźnieńskiej, gdzie objął probostwo w Międzyrzeczu[37]. Już w październiku 1947 r. przeniósł się na Pomorze – zorganizował nową parafię Najświętszego Serca Pana Jezusa w Słupsku, skąd kierował duszpasterstwem do 1952 r. W listopadzie 1952 r. został nominowany na proboszcza w Tarczynie pod Grójcem, ale wskutek ciężkiej choroby i paraliżu nie mógł objąć tego urzędu[38]. Podróżując do Tarczyna, w styczniu 1953 r. doznał rozległego udaru mózgu, który poważnie ograniczył jego możliwości. Hilchen zmarł trzy lata później – 20 sierpnia 1956 r. w Warszawie i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim[39]. Swój dziennik i liczne notatki z okresu pracy duszpasterskiej pozostawił w archiwach Kościoła. Po wojnie sporządzał też obszerne wspomnienia[40].
Nadanie tytułu „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”
W 2018 r. Instytut Pamięci i Miłosierdzia Yad Vashem przyznał Henrykowi Hilchenowi honorowy tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” [41][42]. To uhonorowanie było możliwe dzięki zbiorowi relacji ocalałych Żydów i dokumentów, które potwierdziły jego zasługi w ratowaniu ludności żydowskiej podczas okupacji nazistowskiej. Przyznanie tytułu podkreśla, że Hilchen – mimo osobistego ryzyka – podejmował decyzje o udzieleniu pomocy z czystych pobudek humanitarnych.
Przypisy
[1][2][3][4][7][16][17][18][19][20][22][23][36][39][40] Szymański Józef, Sprawozdanie ks. dr. Henryka Hilchena z pracy wśród robotników polskich we Francji w czasie tygodni letnich 1924 roku; https://czasopisma.kul.pl/index.php/abmk/article/view/12295
[5][6][8][9][10][11][12][13][14][15][24][25][37][38] Henryk Hilchen; https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_Hilchen
[21] A. Zięba Andrzej, Administracja Apostolska Łemkowszczyzny w świetle dokumentów polskiego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z lipca 1939 r.; РІЧНИК РУСКОй БУРСЫ
[26][27][28][34] Antysemici czy sprawiedliwi?; https://www.idziemy.pl/kosciol/antysemici-czy-sprawiedliwi/8585/3/
[29][42] Wartime Rescue of Jews by the Polish Catholic Clergy. The Testimony of Survivors and Rescuers, Lublin: Wydawnictwo KUL 2023.
[30][31][35] Centrum Badań nad Zagładą Żydów; https://getto.pl/pl/Osoby/H/Hilchen-Henryk
[32][33] Edmund Mazur, Po prostu człowiek; https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/palestra/1968-tom-12-numer-11131/palestra-r1968-t12-n11131-s65-104.pdf
[41] Righteous Among the Nations Honored by Yad Vashem by 1 January 2024; https://wwv.yadvashem.org/yv/pdf-drupal/poland.pdf
Linki zewnętrzne
Szymański Józef, Sprawozdanie ks. dr. Henryka Hilchena z pracy wśród robotników polskich we Francji w czasie tygodni letnich 1924 roku; https://czasopisma.kul.pl/index.php/abmk/article/view/12295
Henryk Hilchen; https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_Hilchen
A. Zięba Andrzej, Administracja Apostolska Łemkowszczyzny w świetle dokumentów polskiego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z lipca 1939 r.; РІЧНИК РУСКОй БУРСЫ
Antysemici czy sprawiedliwi?; https://www.idziemy.pl/kosciol/antysemici-czy-sprawiedliwi/8585/3/
Wartime Rescue of Jews by the Polish Catholic Clergy. The Testimony of Survivors and Rescuers, Lublin: Wydawnictwo KUL 2023.
Centrum Badań nad Zagładą Żydów; https://getto.pl/pl/Osoby/H/Hilchen-Henryk
Edmund Mazur, Po prostu człowiek; https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/palestra/1968-tom-12-numer-11131/palestra-r1968-t12-n11131-s65-104.pdf
Righteous Among the Nations Honored by Yad Vashem by 1 January 2024; https://wwv.yadvashem.org/yv/pdf-drupal/poland.pdf