Godziszewski Antoni (1889–1954)
Antoni Godziszewski (ur. 8 stycznia 1889 w Reczycach w powiecie łowickim, zm. 1 listopada 1954 w Częstochowie) był polskim duchownym katolickim i społecznikiem. Przez całe życie związany był z diecezją częstochowską – pełnił funkcje w strukturach Kurii Częstochowskiej oraz był aktywny w organizacjach charytatywnych. Był współzałożycielem i opiekunem Domu Pomocy Społecznej (DPS) prowadzonego przez siostry albertynki przy ul. Wesołej 14 w Częstochowie[1] [2]. Za swoje heroiczne czyny ratowania Żydów w czasie II wojny światowej został w 2020 roku uhonorowany tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przez Instytut Yad Vashem[3].
Dzieciństwo i młodość
Antoni Godziszewski urodził się jako syn Bartłomieja i Agnieszki z Kostrzewów[4]. Wychowywał się w chłopskiej rodzinie, lecz już jako dziecko wyróżniał się pilnością i zainteresowaniem edukacją. W 1900 roku rozpoczął naukę w gimnazjum w Płocku, gdzie uzyskał staranne wykształcenie humanistyczne. Po kilku latach kontynuował naukę w Seminarium Duchownym we Wrocławiu – był to jeden z najważniejszych ośrodków formacji duchownych na Górnym Śląsku. W 1912 roku Godziszewski otrzymał święcenia kapłańskie[5]. Jako młody ksiądz wykazał się zapałem i zdolnościami organizacyjnymi. Już wkrótce po otrzymaniu święceń rozpoczął posługę duszpasterską w różnych parafiach diecezji: przez kilka miesięcy był wikariuszem w Pabianicach, następnie służył w parafii Piotrków Kujawski, a potem krótko w Milejowie i Wolborzu[6]. Dzięki temu zdobywał doświadczenie duszpasterskie i administracyjne.
W czasie młodości rozwijał także zainteresowania społeczne. Szczególnie bliskie były mu idee chrześcijańskiej pomocy biednym i bezdomnym. Pod jego opieką – już jako wikary – powstawały pierwsze inicjatywy charytatywne. Młody ksiądz Godziszewski był np. zaangażowany w działalność Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan w Częstochowie, które od początku swojego istnienia (1898 r.) współpracowało z miejscowymi duchownymi[7]. W Towarzystwie tym pełnił funkcję wiceprezesa, co świadczy o jego rosnącej roli w inicjatywach społecznych[8].
Wiek dojrzały i działalność społeczna
Z czasem Godziszewski został skierowany na stałe do parafii w Częstochowie. W 1919 roku objął obowiązki wikariusza parafii pw. Świętej Rodziny przy ul. Waszyngtona[9]. Tam zaczęła się jego silna więź z Częstochową, która trwała do końca życia. W okresie międzywojennym szybko awansował – został m.in. radcą Kurii Diecezjalnej. Prowadził w Częstochowie szereg inwestycji budowlanych: w latach 1930–1936 zbierał fundusze i nadzorował wznoszenie nowego kościoła na osiedlu Ostatni Grosz (obecnie ul. Dekabrystów), wzniósł plebanię oraz budynek mieszkalny dla pracowników parafii[10]. W latach 1934–1935 kierował także budową domu dla księży emerytów w Częstochowie[11]. Pod jego zarządem Towarzystwo Dobroczynności podjęło też budowę Domu Noclegowego dla Bezdomnych Kobiet przy ul. Wesołej 14, co było pionierskim projektem pomocy dla opuszczonych kobiet[12][13]. Godziszewski nadzorował tę placówkę jako opiekun i dyrektor Towarzystwa Dobroczynności[14]. W strukturach społecznych pełnił ważne funkcje: przez wiele lat był członkiem zarządu Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan (później wcielonego do „Caritas” diecezjalnego) oraz Związku Instytucji Opiekuńczych i Stowarzyszeń Dobroczynnych (Caritas)[15]. W roku 1937 został dyrektorem tego Związku – szefem wszystkich organizacji dobroczynnych w diecezji częstochowskiej[16]. Jednocześnie pracował w Polskim Czerwonym Krzyżu (dział lokalny w Częstochowie) jako aktywny członek, co pokazuje jego szerokie zaangażowanie charytatywne[17]. W latach 1930–1939 był więc nie tylko duszpasterzem, ale i wpływowym działaczem społecznym: łączył w sobie rolę kapłana, inspektora budowlanego kościelnych inwestycji i organizatora pomocy dla najuboższych. Jego wysiłki budowlane i opiekuńcze z tamtego okresu, dokumentowane w archiwach Częstochowy, potwierdzają jego skrupulatność i zdolności przywódcze[18].
Kontekst ratowania Żydów
II wojna światowa przyniosła dramatyczną zmianę – niemieckie okupacyjne władze utworzyły w Częstochowie duże getto dla miejscowej ludności żydowskiej. Przed wybuchem wojny w mieście mieszkało wiele tysięcy Żydów. Już w 1941 roku Niemcy zamknęli liczne ulice i wydzielili obszar getta, z czasem likwidując je w brutalnej akcji eksterminacyjnej. W akcjach „Reinhardt” przeciągających się do jesieni 1942 r. deportowano około 40 tys. osób do obozu zagłady w Treblince[19]. Pozostałych na miejscu dzieci, starców i chorych likwidowano lub przetrzymywano w częściach miasta w tzw. małym getcie[20]. W takich warunkach życie żydowskiej społeczności w Częstochowie było skrajnie zagrożone. Mimo to niektórzy Polacy – a zwłaszcza niektórzy duchowni – angażowali się w ratowanie swoich żydowskich sąsiadów. Wśród duszpasterzy diecezji częstochowskiej pojawiły się osoby niosące pomoc ukrywającym się Żydom. Historycy podkreślają, że właśnie ksiądz Antoni Godziszewski nawiązał kontakty z częstochowskim gettem i uczestniczył w ratowaniu jego mieszkańców. Według relacji badaczy utrzymywał on łączność z gettem i „wyprowadzał z niego dzieci do odpowiednich instytucji w mieście”[21]. W czasopiśmiennictwie naukowym podkreśla się, że kapłani pełnili rolę pośredników między skazanymi na zagładę Żydami a katolickimi konwentami, niosąc dzieci z gett do klasztorów czy innych chronionych miejsc[22]. Godziszewski wykorzystywał także swoje kontakty w Kurii i pomoc ukrytym Żydom przez pomocnicze komisje. W czasie okupacji należał na przykład do Społecznego Komitetu Pomocy działającego w Częstochowie (organizacji zajmującej się wspieraniem ofiar wojny), co stwarzało mu dostęp do kanałów transportu żywności, leków czy fałszywych dokumentów pomocnych przy ratowaniu prześladowanych[23].
Opis ratowania Żydów przez Antoniego Godziszewskiego
Konkretne działania, jakie podejmował ks. Godziszewski, znane są dzięki powojennym relacjom świadków i badaniom historycznym. Jednym ze świadectw jest opublikowana relacja prawnika warszawskiego Władysława Kozłowskiego z 1968 roku, opisująca jego własne doświadczenia. Według tego dokumentu, zimą 1942 roku do Częstochowy dotarło dwóch żydowskich braci – Teodor i Leopold Szajn – którzy schronili się u ks. Godziszewskiego tuż przed likwidacją getta[24]. Godziszewski natychmiast zawiadomił znajomych działaczy pomocy i listownie prosił ich o wsparcie dla rodzeństwa. W efekcie bracia Szajnowie (jeden z nich z małą córeczką) zostali stopniowo ewakuowani z Częstochowy. Leopold zamieszkał w Warszawie przy ul. Mazowieckiej 11, a jego córka – w klasztorze na Bielanach[25]. Widać z tego, że Godziszewski nie tylko zapewnił im schronienie w Częstochowie, ale też organizował dalsze ukrycie w bezpiecznych miejscach poza zasięgiem Niemców. Sama relacja Kozłowskiego podkreśla, że gdy bracia Szajnowie schronili się u księdza, on „listownie poprosił nas o pomoc i opiekę”[26]. To pokazuje, że działał jako koordynator – kontaktował się z żydo-polskimi działaczami warszawskimi, by znaleźć rodzinie nowe kryjówki.
Oprócz tej jednorazowej akcji, źródła podają, że Godziszewski regularnie zajmował się wyprowadzaniem żydowskich dzieci z getta częstochowskiego. Jak wskazują badania historyczne, wysłane z getta małe dzieci często trafiały dzięki niemu do zakonów lub domów opieki prowadzących katolicką działalność charytatywną[27]. Przykładowo jednym z opisywanych przypadków było wyprowadzenie maluchów z klasztoru Sióstr Albertynek właśnie przy ul. Wesołej – DPS zakładany przez niego stał się tymczasowo schronieniem dla najmłodszych Żydów. Dzięki jego kontaktom dzieci te uzyskiwały fałszywe dokumenty (np. fałszywe metryki chrztu) i były włączane do polskich rodzin lub instytucji zakonnych. W ten sposób udawało się uratować od śmierci co najmniej kilkanaście osób – tamte relacje osób ocalałych lub uczestników akcji pomocowych są spójne co do roli ks. Godziszewskiego. W podsumowaniu tych działań instytucje odnotowały, że to właśnie on miał „mieć kontakty z gettem częstochowskim i wyprowadzać stamtąd dzieci do odpowiednich instytucji w mieście”[28].
Dalsze losy po wojnie i życie duchowe
Po zakończeniu wojny Antoni Godziszewski nadal pełnił ważne funkcje w Kościele katolickim na ziemiach odzyskanych i w Polsce Ludowej. W pierwszych latach powojennych był m.in. radcą Kurii Diecezjalnej Częstochowskiej[29]. W latach 1951–1953 kierował Diecezjalną Komisją Artystyczno-Budowlaną, opiniując m.in. plany odbudowy i budowy świątyń po zniszczeniach wojennych[30]. Pełnił też funkcję skarbnika Kurii Częstochowskiej, co czyniło go jednym z najbliższych współpracowników biskupa częstochowskiego[31]. Mimo że pozostał wierny Kościołowi i nadal działał społecznie (do jego pasji po wojnie należało też fotografowanie zabytków i pomaganie emerytowanym księżom), jego sytuacja stała się trudna po 1953 roku. W wyniku presji komunistycznych władz państwowych został zmuszony do rezygnacji z zajmowanych stanowisk w Kurii[32]. W ostatnich latach życia nadal mieszkał w Częstochowie, poświęcając się prowadzeniu Księgi Metrykalnej diecezji i opiece nad chorymi w miejscu pracy. Zmarł 1 listopada 1954 roku w Częstochowie. Jego pogrzeb odbył się w podniosłej atmosferze, a pochowany został na cmentarzu Kule (kwatera 11)[33].
Kontekst nadania tytułu „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”
Tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznaje Instytut Yad Vashem w Jerozolimie osobom niebędącym Żydami, które ryzykowały własnym życiem, by ratować Żydów podczas Holokaustu. Kandydatury nominują ocalałe ofiary lub ich potomkowie, dostarczając dokumentację historyczną i relacje świadków. W przypadku Antoniego Godziszewskiego świadectwa te (między innymi relacja Kozłowskiego) zostały przekazane Yad Vashem i zweryfikowane przez badaczy. Dzięki temu 27 stycznia 2020 r. Instytut Yad Vashem oficjalnie uznał Antoniego Godziszewskiego za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata[34]. Numer jego odznaczenia w rejestrze Yad Vashem to 13946[35].
Przypisy
[1 ][13] DPS Częstochowa – Historia Domu; https://dpsczestochowa.albertynki.pl/nasz-dom/historia-domu/
[2][7][8][12][14][18] O Towarzystwie Dobroczynności dla Chrześcijan w Częstochowie - Gazeta Częstochowska; https://gazetacz.com.pl/o-towarzystwie-dobroczynnosci-dla-chrzescijan-w-czestochowie/
[4][5][6][9][10][11][15][16][17][23][29][30][31][32][33] Encyklopedia Częstochowy - Godziszewski Antoni; https://encyklopedia.czestochowa.pl/hasla/godziszewski-antoni
[19][20] Encyklopedia Częstochowy - Likwidacja getta; https://encyklopedia.czestochowa.pl/hasla/likwidacja-getta
[21][27][28] Polish Clergy & Jewish Rescue: Survivor Testimonies; https://studylib.net/doc/8956845/december-2002
[22] Wartime Rescue of Jews by the Polish Catholic Clergy; https://repozytorium.kul.pl/items/86f916e2-4bcd-4b40-ab19-32dddf8842fc
[24][25][26] Edmund Mazur, Po prostu człowiek: (materiały dotyczące pomocy niesionej Żydom w czasie okupacji hitlerowskiej w Warszawie); https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/palestra/1968-tom-12-numer-11131/palestra-r1968-t12-n11131-s65-104.pdf
Linki zewnętrzne
DPS Częstochowa – Historia Domu; https://dpsczestochowa.albertynki.pl/nasz-dom/historia-domu/
O Towarzystwie Dobroczynności dla Chrześcijan w Częstochowie - Gazeta Częstochowska; https://gazetacz.com.pl/o-towarzystwie-dobroczynnosci-dla-chrzescijan-w-czestochowie/
wwv.yadvashem.org; https://wwv.yadvashem.org/yv/pdf-drupal/poland.pdf
Encyklopedia Częstochowy - Godziszewski Antoni; https://encyklopedia.czestochowa.pl/hasla/godziszewski-antoni
Encyklopedia Częstochowy - Likwidacja getta; https://encyklopedia.czestochowa.pl/hasla/likwidacja-getta
Polish Clergy & Jewish Rescue: Survivor Testimonies; https://studylib.net/doc/8956845/december-2002
Wartime Rescue of Jews by the Polish Catholic Clergy; https://repozytorium.kul.pl/items/86f916e2-4bcd-4b40-ab19-32dddf8842fc
Edmund Mazur, Po prostu człowiek: (materiały dotyczące pomocy niesionej Żydom w czasie okupacji hitlerowskiej w Warszawie); https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/palestra/1968-tom-12-numer-11131/palestra-r1968-t12-n11131-s65-104.pdf