Józef Czapran (1893–1972)
Ks. Józef Czapran (ur. 11 kwietnia 1893 we Lwowie, zm. 31 maja 1972 w Gorzowie Wielkopolskim) – polski duchowny katolicki, długoletni proboszcz gorzowskiej katedry (1952–1963), odznaczony tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” (pośmiertnie, w 2022). Ukończył studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (najpierw filologia, później teologia)[1]. Święcenia kapłańskie otrzymał 8 lipca 1917 r. z rąk arcybiskupa Józefa Bilczewskiego[2]. Przed II wojną światową pracował głównie we Lwowie (m.in. jako wikariusz w parafiach Tarnopola i Buczacza)[3], a od 1928 r. – jako proboszcz parafii św. Antoniego na Łyczakowie. W 1946 r., uciekając przed NKWD, znalazł się na ziemiach zachodnich Polski, gdzie do emerytury (1963) pełnił obowiązki proboszcza parafii katedralnej w Gorzowie. Był również m.in. audytorem Sądu Biskupiego w Gorzowie oraz sędzią posynodalnym[4]. Jako duszpasterz cieszył się opinią człowieka bardzo serdecznego i pogodnego usposobienia. Jego pogrzeb w 1972 r. zgromadził wielotysięczny tłum wiernych i duchowieństwa – w kondukcie szło ponad 100 kapłanów i 40 sióstr zakonnych[5]. Przez dziesięciolecia powojenne nie upowszechniał wśród parafian informacji o swoich wojennych czynach. Pośmiertnie został uhonorowany tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” za ratowanie żydowskiej rodziny Jampolerów podczas wojny[6].
Dzieciństwo
Józef Czapran urodził się w rodzinie polskiej we Lwowie, wówczas wielokulturowym mieście Królestwa Galicji i Lodomerii. Lwów lat 90. XIX w. liczył około 330 tys. mieszkańców, z czego niemal 25% stanowili Żydzi. Młody Czapran ukończył tam szkołę podstawową i gimnazjum; maturę zdał w 1912 r. i rozpoczął studia na Wydziale Filologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, by po roku przenieść się na Wydział Teologiczny tej uczelni[7]. Okres dzieciństwa i wczesnej młodości spędził więc w przedwojennym Lwowie, gdzie prężnie działały liczne parafie katolickie. Jego formację – podobnie jak w wielu rodzinach lwowskich – kształtował silny katolicyzm oraz bliski kontakt z Kościołem łacińskim w archidiecezji lwowskiej. Ważną rolę w tym środowisku odgrywali wówczas św. Józef Bilczewski (metropolita lwowski) oraz inni duchowni lokalni. Niedługo po maturze Czapran rozpoczął formację kapłańską. W 1917 r. przyjął święcenia z rąk abp. Bilczewskiego[8]. Warto zaznaczyć, że młody ksiądz jeszcze przed wojną łączył zainteresowania humanistyczne (studia filologiczne) z powołaniem religijnym, co sprawiało, że bywał lubiany wśród młodzieży oraz współpracowników. W rodzinnym Lwowie nauczył się kilku języków (polskiego, niemieckiego, ukraińskiego), co później ułatwiło mu pracę duszpasterską.
Wiek dojrzały
Po święceniach ks. Czapran pracował jako wikariusz w kilku parafiach archidiecezji lwowskiej, między innymi w Tarnopolu i Buczaczu[9]. W 1928 r. został mianowany proboszczem parafii św. Antoniego na lwowskim Łyczakowie, gdzie pełnił posługę aż do wybuchu wojny. W latach 30. XX wieku był cenionym duszpasterzem: współorganizował życie parafialne, odprawiał liczne nabożeństwa i prowadził katechezę. Świadkowie zapamiętali go jako kapłana ciepłego, charyzmatycznego i niezwykle serdecznego. Czapran miał pogodną naturę, lubił żartować i opowiadać anegdoty, ale przede wszystkim był gorliwym kapłanem modlącym się na różańcu. W przededniu wojny jego związek z diecezją lwowską zdawał się układać pomyślnie: był proboszczem dużej parafii (Łyczaków), współpracował z seminarium duchownym (często był spowiednikiem) i udzielał się w kursach dla katechetów. Pod koniec lat 30. jego parafia obejmowała także ludność zamieszkującą przedmieścia Lwowa, gdzie już wtedy nasilały się nastroje antysemickie i nacjonalistyczne. Sam Czapran nie angażował się jawnie w politykę, lecz jako duszpasterz starał się łagodzić napięcia między społecznościami. W 1939 r., tuż przed agresją niemiecką, miał za sobą kilkanaście lat pracy kapłańskiej i był szanowany jako doświadczony proboszcz.
Kontekst ratowania Żydów
Po wkroczeniu wojsk niemieckich na okupowane ziemie polskie w 1939 r. oraz po ataku na Związek Radziecki (22 czerwca 1941), sytuacja Żydów na Kresach Zaolzia była katastrofalna. Wehrmacht wkraczał na tereny Wschodniej Małopolski, w tym do Lwowa, gdzie w 1941 r. niemiecka administracja utworzyła getto żydowskie[10]. Zamieszkująca Lwów społeczność żydowska – licząca w 1939 r. około 100 tys. osób – została poddana surowym represjom (wymuszone przenosiny do getta, głód, przymusowe roboty). Równocześnie Polakom i Żydom groziła śmierć za najmniejszą pomoc osobom pochodzenia żydowskiego. W okupowanej Polsce oficjalnie obowiązywała kara śmierci za ukrywanie lub wspieranie Żydów[11]. W tej sytuacji polskie podziemie organizowało tajną pomoc – działały m.in. Rada Pomocy Żydom „Żegota” (unikalna organizacja powołana przez polski rząd na uchodźstwie) oraz inne grupy konspiracyjne. Mimo śmiertelnego ryzyka, tysiące Polaków (w tym kapłanów) pomagały Żydom, dostarczając fałszywe dokumenty, schronienia i pomoc materialną[12]. Lwów jako miasto wieloetniczne i wielowyznaniowe był szczególnie niebezpieczny – oprócz Niemców zagrożeniem byli też ukraińscy nacjonaliści i czasami nawet okoliczni Polacy. Jednak przed wojną Lwów był też miejscem wspólnych kontaktów, więc w zaistniałej sytuacji niektórzy kapłani decydowali się przyjmować w swoich parafiach poszukujących ratunku Żydów. Trzeba podkreślić, że każde takie działanie (podrabianie metryk chrztów czy ślubów, ukrywanie w klasztorach, umożliwianie wyjścia z getta) było aktem wielkiej odwagi. Aż 1% przedwojennej społeczności żydowskiej Polski (około 35 tysięcy osób) przeżyło dzięki pomocy Polaków[13]. W tych dramatycznych latach duszpasterze, tacy jak Józef Czapran, wplątali się w sieć tajnych działań ratunkowych, kierując się nakazem sumienia i nauką Kościoła.
Udział Czaprana w ratowaniu Żydów
Jako proboszcz lwowskiej parafii św. Antoniego na Łyczakowie, Czapran ryzykował życiem, pomagając polonizowanej żydowskiej rodzinie Jampolerów. W czasie okupacji Niemcy utworzyli w Lwowie getto, do którego nakazali przenieść się lokalnym Żydom. Z pomocą zgłosiła się do księdza ówczesna ukrywająca się Łucja Jampoler (zwana Lucy) wraz z synem Karolem i jego żoną Hanką – byli krewnymi i sąsiadami księdza. Czapran przystąpił do fałszowania dokumentów. Wystawił rodzinie Jampolerów katolickie metryki chrztu i małżeństwa, wpisując ich jako polskojęzycznych katolików[14]. Dzięki tym dokumentom wszyscy pozostali „po aryjskiej” stronie miasta i uniknęli deportacji do getta. Polskie źródła podkreślają, że dzięki księdzu Jampolerom udało się „przetrwać okupację”[15]. Z kolejnych opisów rodzinnych wynika, że proboszcz załatwił fałszywe akty także dla innych bliskich Jampolerów, np. dla siostrzenicy Łucji, Ireny Stelli Wilder (później ocalonej jako Christine Winecki) oraz dla ówczesnego niemowlęcia Karola i Hanki – małego Andrzeja, urodzonego w styczniu 1942 r. Czapran nie tylko wydrukował metryki na nowe nazwiska, ale nawet zorganizował zakonnicę, która uczyła Irkę katolickich obrzędów i modlitw, aby jej żydowska tożsamość nie była łatwa do rozpoznania[16].
Po jakimś czasie kryjówka Jampolerów została odkryta, co zmusiło ich do ucieczki. W 1942 r. cała rodzina – wraz z Irką – zdołała wydostać się z Lwowa do Warszawy[17]. Podczas ucieczki ojciec rodziny, Karol Jampoler, zaginął i nigdy już nie powrócił. Ks. Czapran nie zapomniał jednak o pozostałych członkach rodziny – pośrednio nadal im pomagał, m.in. przesyłając pieniądze czy załatwiając wypustki z pracy dla matki i babki, a także wskazując bezpieczne miejsce do ukrycia chłopca.
Dzięki wysiłkowi księdza Czaprana część rodziny Jampolerów przeżyła okupację. Dzieci tej rodziny – Andrzej (Andrew) i jego kuzynka Irka – doczekały się wyzwolenia oraz emerytury ze strony amerykańskiej i australijskiej. Sam Czapran nigdy nie opowiedział o tych czynach na głos – swoją odwagę i dyskrecję zabrał do grobu. Ocaleni Jampolerowie pamiętali o nim jednak przez całe życie i to ich starania sprawiły, że prawda o jego bohaterskich działaniach wyszła na jaw dopiero po latach[18].
Dalsze losy Czaprana
Po zakończeniu wojny ks. Czapran znalazł się pod przysłowiowym podwójnym ostrzałem – ze strony komunistycznych służb sowieckich (NKWD) i władzy kościelnej zmuszającej duchownych z Kresów do opuszczenia Lwowa. Już w 1946 r. komunistyczna bezpieka zainteresowała się jego osobą, zmuszając księdza do ucieczki z rodzinnego miasta[19]. Czapran, jako przesiedleniec, trafił na ziemie odzyskane. Przez kolejnych sześć lat był proboszczem parafii w Barlinku na Pomorzu Zachodnim. Jednocześnie wykładał katechezę w tamtejszej szkole. W Barlinku zdobył sobie uznanie miejscowej społeczności jako aktywny duszpasterz i nauczyciel religii.
19 lutego 1952 r. został skierowany na kolejne ważne stanowisko – objął probostwo gorzowskiej katedry na Ziemi Lubuskiej[20]. Prawie 12 lat (do 14 grudnia 1963 r.) kierował parafią katedralną w Gorzowie Wielkopolskim. Jako gospodarz katedry przyczynił się do jej odnowienia – przywrócił świątyni tradycyjny katolicki wystrój wnętrza z polskim ornamentem i obrazami świętych, co było istotne w okresie trudnych relacji między państwem a Kościołem. W tym czasie pełnił też inne odpowiedzialne funkcje: od 1951 r. był sędzią Kościelnego Sądu Duchownego oraz audytorem Sądu Biskupiego w Gorzowie. Był również spowiednikiem w miejscowym seminarium duchownym oraz cieszył się dużym autorytetem wśród kapłanów młodszego pokolenia. Przez cały okres duszpasterzowania na Ziemiach Zachodnich zyskał reputację kapłana życzliwego i sprawiedliwego, otwartego na potrzeby parafian.
Ks. Czapran przeszedł na emeryturę w grudniu 1963 r. Pozostał jednak w Gorzowie, gdzie nadal pełnił niewielkie funkcje duszpasterskie i udzielał się jako senior. Zmarł 31 maja 1972 r. Jego pogrzeb w gorzowskiej katedrze zgromadził setki wiernych – wypełnił kościół po brzegi, a orszak pogrzebowy był jednym z największych, jakie widziano w powojennej parafii gorzowskiej. Wielu parafian wspominało, że był człowiekiem niezmiernie dobrym i przyjaznym, nie tylko dla duchowieństwa, ale i dla osób świeckich. Tajemnica jego wojennych czynów pozostała jednak przez dekady nieznana dla szerszej publiczności – znali ją jedynie ocaleni z uratowanej rodziny.
Nadanie tytułu „Sprawiedliwego wśród Narodów Świata”
Dopiero w XXI wieku dokonano odkrycia ocalałej części rodziny Jampolerów i jej starań o uhonorowanie księdza Czaprana. Rodzina, w tym ocalały z Holokaustu Andrew Jampoler (służący w późniejszym czasie w lotnictwie USA) i jego córka Chrissy Houlahan (amerykańska kongresmenka), doprowadziła do wystąpienia do Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu „Jad Waszem” w Jerozolimie z wnioskiem o uznanie jego zasług. W wyniku długiego procesu dokumentacyjnego – opartego na zeznaniach ocalałych i historyków – 24 stycznia 2022 r. Jad Waszem postanowił pośmiertnie uznać Józefa Czaprana za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata[21]. Ceremonię nadania tytułu zorganizowano 4 lipca 2022 r. w instytucie w Jerozolimie, w obecności trzech pokoleń rodziny Jampolerów i przedstawicieli strony polskiej. Dyrektor departamentu Sprawiedliwych Jad Waszem podkreślił odwagę kapłana, który „ryzykował życiem własnym i swoich bliskich” dla ratowania innych[22].
O wyróżnieniu poinformowały polskie media historyczne i katolickie serwisy. Diecezja Zielonogórsko-Gorzowska także oficjalnie upamiętniła to wydarzenie. 19 marca 2025 r. w Jerozolimie dr Joel Zisenwine (dyrektor departamentu ds. Sprawiedliwych Jad Waszem) wręczył biskupowi Tadeuszowi Lityńskiemu odznaczenia i medal tytułu dla ks. Czaprana. Uroczystość odbyła się w liturgiczne święto św. Józefa, gdyż bp Lityński zwrócił uwagę, że obaj patroni – Józef Oblubieniec i ks. Czapran – ratowali życie zagrożone.
W uroczystościach w Polsce przygotowano odsłonięcie pamiątkowej tablicy upamiętniającej ks. Czaprana. Ceremonia ta została zaplanowana na 8 maja 2025 r. (80. rocznicę zakończenia II wojny światowej) przy gorzowskiej katedrze, gdzie od strony prezbiterium znalazła się dedykowana mu tablica[23]. Wiele instytucji patriotycznych i rodzinnych z USA i Europy wezwało także lokalne władze do nadania jego imienia jednej z gorzowskich ulic. Rodzina Jampolerów odwiedzała Polskę w 2024 r., angażując się w działania upamiętniające – m.in. imienne apele Towarzystwa „Jad Waszem” w Nowym Jorku, by uczcić pamięć „polskiego kapłana, który przeciwstawił się nieludzkiemu okrucieństwu”. Działania te znalazły pokrycie w lokalnych publikacjach Gazety Lubuskiej oraz komunikatach duchowieństwa[24].
Przypisy
[1][2][3][4][5][7][8][9][20] Ks. Józef Czapran – nieznana historia kapłana, który ratował Żydów; https://www.ekai.pl/ks-jozef-czapran-nieznana-historia-kaplana-ktory-ratowal-zydow/
[6][14][15][19] Ks. Józef Czapran, Polak ze Lwowa – Sprawiedliwy wśród narodów świata; https://opoka.org.pl/News/Polska/2024/ks-jozef-czaprana-polak-ze-lwowa-sprawiedliwy-wsrod-narodow
[10] 22 czerwca 1941. Losy Żydów na Kresach po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej; https://www.jhi.pl/artykuly/22-czerwca-1941-losy-zydow-na-kresach-po-wybuchu-wojny-niemiecko-radzieckiej,670
[11][12][13] Decades after Holocaust, Poles still struggle with role, https://www.timesofisrael.com/decades-after-holocaust-poles-still-struggle-with-role/
[16][17][22] Polish Priest Recognized Posthumously as Righteous Among the Nations; https://www.jewishpress.com/news/jewish-news/holocaust/father-czapran-of-poland-posthumously-recognized-as-righteous-among-the-nations/2022/07/06/
[18][24] Bp Lityński odebrał tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata dla byłego proboszcza gorzowskiej katedry; https://www.tysol.pl/a137339-bp-litynski-odebral-tytul-sprawiedliwy-wsrod-narodow-swiata-dla-bylego-proboszczagorzowskiej-katedry
[21] Polski ksiądz pośmiertnie uznany za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata; https://wiadomosci.onet.pl/swiat/polski-ksiadz-posmiertnie-uznany-za-sprawiedliwego-wsrod-narodow-swiata/xdj1pek
[22][23] Tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata dla śp. ks. Czaprana; https://diecezjazg.pl/tytul-sprawiedliwy-wsrod-narodow-swiata-dla-sp-ks-czaprana/
Linki zewnętrzne
Ks. Józef Czapran – nieznana historia kapłana, który ratował Żydów; https://www.ekai.pl/ks-jozef-czapran-nieznana-historia-kaplana-ktory-ratowal-zydow/
Ks. Józef Czapran, Polak ze Lwowa – Sprawiedliwy wśród narodów świata; https://opoka.org.pl/News/Polska/2024/ks-jozef-czaprana-polak-ze-lwowa-sprawiedliwy-wsrod-narodow
Bp Lityński odebrał tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata dla byłego proboszcza gorzowskiej katedry; https://www.tysol.pl/a137339-bp-litynski-odebral-tytul-sprawiedliwy-wsrod-narodow-swiata-dla-bylego-proboszczagorzowskiej-katedry
22 czerwca 1941. Losy Żydów na Kresach po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej; https://www.jhi.pl/artykuly/22-czerwca-1941-losy-zydow-na-kresach-po-wybuchu-wojny-niemiecko-radzieckiej,670
Decades after Holocaust, Poles still struggle with role, https://www.timesofisrael.com/decades-after-holocaust-poles-still-struggle-with-role/
Polish Priest Recognized Posthumously as Righteous Among the Nations; https://www.jewishpress.com/news/jewish-news/holocaust/father-czapran-of-poland-posthumously-recognized-as-righteous-among-the-nations/2022/07/06/
Polski ksiądz pośmiertnie uznany za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata; https://wiadomosci.onet.pl/swiat/polski-ksiadz-posmiertnie-uznany-za-sprawiedliwego-wsrod-narodow-swiata/xdj1pek
Tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata dla śp. ks. Czaprana; https://diecezjazg.pl/tytul-sprawiedliwy-wsrod-narodow-swiata-dla-sp-ks-czaprana/
