Centrum Relacji Katolicko Żydowskich im. Abrahama J. Heschela KUL we współpracy z Wydawnictwem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II wydało „Wybór pism” Abrahama Joshuy Heschela. Treści zawarte w książce wybrała i opatrzyła wstępem córka patrona Centrum - prof. Susannah Heschel.
„Wybór pism” („Essential Writings") A.J. Heschela dostępny jest bezpłatnie w repozytorium KUL: https://tiny.pl/3gnq1s-n
„Książkę tę dedykuję ukochanym i oddanym siostrzeńcom mojego ojca, Thenie Heschel Kendall (Londyn) i Pearl Heschel Twersky (Nowy Jork), które są kontynuatorkami świetności i szlachetności rodziny Heschel” - napisała S. Heschel.
Publikacja powstała w ramach finansowania Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego i stanowi wybór najznamienitszych pism wybitnego filozofa, myśliciela jakim był A. J. Heschel. Większość z nich została opublikowana za życia autora, jednak niektóre ukazują się drukiem po raz pierwszy. To, jak mówi córka patrona Centrum, fragmenty jego odręcznych zapisków, znalezione w dokumentach, prawdziwe skarby wnikliwej wiedzy.
Myśli, pisma, które stanowią treść publikacji mają charakter ponadczasowy, uniwersalny. Dotyczą kwestii takich, jak sprzeciw wobec wojny, potrzeba modlitwy, dialogu międzyreligijnego. W książce znajdziemy również elementy biografii żydowskiego filozofa i teologa: życie w Polsce, w Berlinie, USA. Przeczytamy o relacjach z chrześcijanami - były to relacje bliskie i osobiste, co sprawiało, że stawały się wówczas czymś niebywałym: „Ojciec nigdy nie traktował chrześcijańskich badaczy tekstów żydowskich protekcjonalnie, ale prowadził z nimi intensywne dyskusje na temat idei rabinicznych. Od Chrześcijan oczekiwał […] szacunku, afirmacji, wsparcia społecznego. Szukał tematów, które nas jednoczą, a nie dzielą”.
„Wybór pism” przywołuje również spotkania A. J. Heschela z papieżem Pawłem VI oraz współpracę z Watykanem podczas Soboru Watykańskiego II w kwestii stosunków katolicko-żydowskich. „Mój ojciec spotykał się z różnymi przedstawicielami Watykanu, zarówno w Nowym Jorku, jak i w Rzymie, chociaż często był ostro atakowany przez niektórych spośród jego żydowskich kolegów” - pisze S. Heschel.
Wreszcie, książka to zebrane myśli filozofa-teologa, w formie dłuższych i krótszych zapisków, esejów oraz rozważań nad zjawiskami, wydarzeniami, duchowością i zachowaniami ludzi. „Wybór pism” stanowi filozoficzną refleksję na najważniejsze tematy dotyczące Boga i człowieka wierzącego, jego duchowego życia i osobistej relacji z Bogiem. Wypływa ona z filozofii i duchowości żydowskiej, dając polskiemu czytelnikowi wgląd w słabo znaną (lub wręcz nieznaną) perspektywę żydowską na najważniejsze tematy religijne. „Uczciwość, autentyczność, prawość bez miłości mogą prowadzić do ruiny innych ludzi, samego człowieka - mówił patron naszego Centrum, rabin profesor Abraham Joshua Heschel. Myśli, pisma tego wybitnego teologa, filozofa i poety, który odegrał szczególnie ważną rolę podczas II Soboru Watykańskiego, wpływając na kształt dokumentu Nostra Aetate, przekazujemy w formie książki, która jest i może być drogowskazem dla chrześcijan, dla Żydów, dla każdego, kto poszukuje mądrości życiowej" - podkreśla dyrektor Centrum Relacji Katolicko-Żydowskich im. Abrahama J. Heschela KUL, ks. dr Paweł Rytel-Andrianik, jednocześnie szef polskiej sekcji Radia Watykańskiego - Vatican News. „Tym co wyznacza naszą misję jest budowanie relacji katolicko-żydowskich na płaszczyźnie nauki, edukacji i kultury w wymiarze międzynarodowym, a w to działanie wpisuje się publikacja najnowszej książki" - dodaje dyrektor Centrum.
Abraham Joshua Heschel jest bezdyskusyjnie jednym z najwybitniejszych przedstawicieli współczesnej myśli żydowskiej, a w sensie szerszym, jednym z najbardziej znanych filozofów religii w Stanach Zjednoczonych i nie tylko. Wypracowana przez niego tzw. „depth theology” stała się inspiracją dla teologów żydowskich i chrześcijańskich. Można śmiało stwierdzić, że cała twórczość Heschela jest zarazem i teologią, i antropologią.
„Wybór pism” Abrahama J. Heschela to kolejna publikacja jaka ukazała się dzięki działalności Centrum. Dotychczas, w ramach prac jednostki opublikowano: „Zabili nawet dzieci. Ulmowie, męczeńska rodzina, która pomagała Żydom” (Manuela Tulli, ks. Paweł Rytel-Andrianik), dwutomową monografię „Wartime Rescue of Jews by the Polish Catholic Clergy („Ratowanie Żydów w czasie II wojny światowej przez polskie duchowieństwo katolickie”) autorstwa mec. Ryszarda Tyndorfa.
Zadanie zlecone Ministra Nauki „Centrum Relacji Katolicko-Żydowskich im. Abrahama J. Heschela” – dofinansowane ze środków Budżetu Państwa – Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, umowa nr MEiN/2023/DPI/2884 z 12.10.2023 r.
Monika Stojowska / Centrum Heschela KUL
_________________________________________________________________________________________________________________________________________
Wrocław 2024.10.01
KS. PROF. DR HAB. MARIUSZ ROSIK Papieski
Wydział Teologiczny we Wrocławiu
Recenzja wydawnicza książki Abraham Joshua Heschel. Wybór pism
(wybrała i opatrzyła wstępem Susannah Heschel)
Urodzony w 1907 roku w Warszawie, a zmarły w 1972 roku w Nowym Jorku Abraham Joshua Heschel uchodzi (i słusznie) za jednego z największych współczesnych myślicieli żydowskich. Pochodzący z rodziny chasydzkich rabinów pisarz wniósł wiele do filozofii i teologii judaizmu. Jego naukowa droga rozpoczęła się podczas studiów rabinackich w Warszawie, a następnie biegła przez studia filozoficzne w Berlinie, Akademię Studiów Judaistycznych we Frankfurcie nad Menem, Hebrew Union College w Cincinnati, by zakończyć się w Jewish Theological Seminary w Nowym Jorku. Jego prace badawcze dotykają ksiąg biblijnych i komentarzy do klasycznych ksiąg judaizmu, kabały czy psychologii religii. Zakres zainteresowań Heschela poszerzyć należy także o stosunek judaizmu do chrześcijaństwa. Jego myśl w tym aspekcie znacznie wpłynęła na ostateczny kształt deklaracji Nostra aetate Soboru Watykańskiego II. Dokument ten poświęcony został omówieniu stosunku Kościoła katolickiego do religii niechrześcijańskich, w tym w pierwszym rzędzie do judaizmu.
Książka dedykowana siostrzeńcom autora została poprzedzona interesującym i pięknie nacechowanym emocjonalnie wstępem Susannah Heschel, córki autora. Wstęp poprzedzony został „Podziękowaniami” dla osób, które w jakiś sposób przyczyniły się do powstania tej książki lub wpłynęły na jej kształt; ich lista jest długa. We wstępie Susannah przedstawia życiorys ojca, począwszy od lat młodzieńczych spędzonych w Polsce, poprzez okres studiów w Niemczech aż po długie lata spędzone w Stanach Zjednoczonych. Dużo miejsca poświęca relacjom Abrahama Joshui Heschela z chrześcijanami, zwłaszcza spotkaniom z papieżem Pawłem VI i kardynałem Beą. Niezwykle cenne są także wzmianki o przyjaźni i długoletniej współpracy ojca autorki wstępu z Martinem Lutherem Kingiem. Nie bez znaczenia było zaangażowanie Heschela w życie polityczne, co traktował zawsze jako obowiązek wypływający z duchowości.
Publikacja zawiera sześć obszernych rozdziałów noszących kolejno tytuły: Jeśli chcesz poznać Boga, wyostrz swoje poczucie, co to znaczy być człowiekiem; Proroctwo to głos, którego Bóg użycza niemej agonii; Bóg nie milczy. On został uciszony; W królestwie ducha tylko ten, kto jest pionierem, może być dziedzicem; Modlitwa czyni nas godnymi zbawienia; Bóg albo ma wartość najwyższą, albo nie mam jej wcale. W każdym z powyższych rozdziałów zawarto po kilka esejów Heschela, których treść ściśle łączy się z bardzo przemyślanymi tytułami owych rozdziałów.
Zaproponowana struktura tekstu wydaje się logiczna i nie budzi żadnych zastrzeżeń. Język Heschela jest niezwykle żywy i dynamiczny. Owszem, jest to język naukowy, ale naukowca pracującego z pasją. To prawda, że lektura wciąga, jednak w przypadku polskiego czytelnika zasługi tej nie można przypisać jedynie Heschelowi. Wprawne pióro tłumacza odgrywa w tym przypadku niebagatelną rolę. Wnioski w poszczególnych esejach są formułowane w sposób zrozumiały i kompetentny; są dobrze uargumentowane i uzasadnione w treści. Odznaczają się logicznością wywodu. Wynikają bezpośrednio z przeprowadzonych badań, a nie są – jak to się czasem zdarza – zbyt daleko idące bądź nie mające podstaw w przeprowadzonych badaniach.
Jednak ważniejsza niż język publikacji pozostaje jej merytoryczna treść. Wybór tych, a nie innych pism, z szerokiego spektrum publikacji autora, pozostawał nie lada wyzwaniem. Susannah Heschel sprostała temu zadaniu znakomicie. Pogrupowała zebrane utwory w grupy tematyczne i tak skomponowała dzieło, że wydaje się, iż od samego początku pisane było jako niepodzielna całość. Nie ulega wątpliwości, że Abraham Joshua Heschel był jednym z najbardziej wpływowych myślicieli żydowskich XX wieku, a jego prace koncentrowały się na wielu aspektach judaizmu, w tym teologii, etyce, filozofii religijnej oraz relacji między religią a społeczeństwem.
W pierwszym rozdziale autor stawia pytanie o Boga, ale przez pryzmat człowieczeństwa. Bada relacje między człowiekiem a Bogiem, koncentrując się na doświadczeniu religijnym i duchowym; podkreśla znaczenie osobistego doświadczenia Boga oraz emocjonalnego aspektu wiary.
Rozdział drugi poświęcony jest zagadnieniu szeroko rozumianego proroctwa. Autor zajął się tą problematyką w obszernej pracy, zatytułowanej Prorocy, wydanej także po polsku (Abraham Joshua Heschel, Prorocy, tłum. A. Gorzkowski, Wydawnictwo Esprit, Kraków 2014, ss. 816). Heschel przywiązywał dużą wagę do postaci proroków, których rozumiał jako ludzi głęboko zaangażowanych w walkę o sprawiedliwość i prawdę. W jego pismach prorok zamienia się w symbol moralnych obowiązków jednostki wobec społeczeństwa i wobec Boga: „Przede wszystkim prorocy przypominają nam o stanie moralnym narodu: Winni są niektórzy, ale wszyscy są odpowiedzialni. Jeśli przyznamy, że jednostka jest w pewnym stopniu warunkowana lub kształtowana duchem społeczeństwa, przestępstwo jednostki ujawnia zepsucie społeczeństwa”.
Rozdział trzeci dotyczy tajemnicy Boga, który nie milczy, lecz został uciszony przez tych, którzy nie chcą słuchać Jego głosu. Autor okazuje się krytyczny wobec współczesnego materializmu i skomercjalizowanego społeczeństwa. Wzywa do odnalezienia sensu w życiu duchowym oraz do walki o wartości etyczne.
Rozdział czwarty poświęcony został zagadnieniom osobistej wiary, która jednak winna być zaangażowana społecznie. Tylko wtedy może spełnić swoją funkcję, jeśli osobiste odniesienie do Boga i więź z Nim przemieniają społeczeństwo, a nie dotykają jedynie sfery prywatnej. Heschel dowodzi, że taka jest rola nie tylko judaizmu, ale wszystkich religii: „Religie świata nie są bardziej samowystarczalne, nie są bardziej niezależne i nie bardziej odizolowane od siebie niż jednostki czy narody. Siły, doświadczenia i idee, które ożywają poza granicami konkretnej religii albo wszystkich religii, w dalszym ciągu stanowią wyzwanie wobec każdej religii i na nią wpływają”.
Rozdział piąty wyboru pism koncentruje się wokół problematyki modlitwy. Autor postrzega ją jako fundamentalny element duchowego doświadczenia, który nie tylko umożliwia kontakt z Bogiem, ale także działa jako narzędzie przemiany wewnętrznej i refleksji nad własnym życiem: „Modlitwa jest zgęszczeniem duszy. Jest całością duszy w jednej chwili, kwintesencją wszystkich naszych czynów, kulminacją wszystkich naszych myśli”. Heschel docenia znaczenie modlitwy w kontekście wspólnoty. Modlitwa zbiorowa, jak np. modlitwy w synagodze, pozwala na wspólnotowe przeżywanie wiary oraz umacnianie więzi między ludźmi. Wspólna modlitwa staje się źródłem siły dla całej wspólnoty.
Ostatni wreszcie rozdział książki podkreśla najwyższą pozycję Boga w całej hierarchii wartości człowieka wierzącego. Stąd zapewne końcowy akcent eschatologiczny: „Wieczność nie jest nieustającą przyszłością, ale nieustającą obecnością. On zasiał w nas ziarno życia wiecznego. Świat, który nadejdzie, to nie tylko zaświaty, ale także tu i teraz”. Co wyróżnia Heschela na tle innych myślicieli żydowskich jego czasów? To zapewne jego ekumeniczne podejście do religii oraz aktywne zaangażowanie w sprawy społeczne. Był aktywnym uczestnikiem walki o prawa obywatelskie w Stanach Zjednoczonych, działając w ruchach na rzecz sprawiedliwości społecznej. Jego otwartość na współpracę z przedstawicielami różnych religii i tradycji czyniła go postacią szczególną w historii myśli żydowskiej. Świadomie łączył głęboką refleksję nad duchowością z aktywizmem społecznym, tworząc unikalne połączenie teologii i etyki. Wszystkie te cechy przebijają niemal z każdej karty przygotowywanej do druku publikacji. Oby jak najszybciej mogła pojawić się na polskim rynku wydawniczym, ubogacając go o wciąż aktualną myśl religijną i społeczną w wydaniu Abrahama Joshui Heschela.
__________________________________________________________________________________________________________________________
Gniezno, 02.10.2024 r.
Ks. dr hab. Waldemar Szczerbiński, prof. UAM
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Kultury Europejskiej
Recenzja wydawnicza książki: Abraham Joshua Heschel, Wybór pism,
Wybrała i opatrzyła wstępem Susannah Heschel, ss. 210.
Aby zrozumieć i docenić twórczość Heschela, trzeba uświadomić sobie sytuację, w jakiej znajduje się współczesny człowiek. Obecnie można dostrzec dwa coraz bardziej polaryzujące się nurty. Jednym z nich jest odchodzenie od religii, zanikanie w skali społecznej wartości uznanych za religijne. Coraz mniej są one wyznacznikami ludzkiego życia w wymiarze osobowym i społecznym. Z drugiej strony istnieje ruch poszerzania się społecznego pola religii – powrotu lub też budowania od podstaw religijności – mający nieraz charakter prawdziwej eksplozji. Te dwa różnorodne podejścia zakładają odmienny obraz człowieka, odmienna antropologię. Pierwszy nurt wiąże się z widzeniem człowieka jako ciągle stającego się, nie mającego stałej formy, która pozwalałaby odczytać właściwy sposób istnienia, obiektywnie wyznaczający sposób działania, których wartościowość i normatywność w zasadniczym wymiarze jest niezależna od świadomości i wolności. Odpowiednio do tego to człowiek (a nie Bóg) jest traktowany jako twórca wartości i twórca kryteriów wartości, a także prawdy o człowieku, dobru i świecie. Drugi nurt ujmuje człowieka w jego pierwotnych zrębach, w jego człowieczeństwie, danego każdej osobie niezależnie od świadomości i woli, ale jako niepełnego czy tez niedoskonałego. Kształt spełniania się istoty ludzkiej zależy tutaj od działania. Prawda moralna, choć ujmowana świadomością i realizowaną wolnością, nie jest w swej treści zależna od człowieka, ale realizacja tej prawdy zależy od jego działania. Uwzględniając powyższe rozróżnienie, przy lekturze dzieł Heschela trzeba pamiętać, że należy on zdecydowanie do drugiego nurtu.
Abraham Joshua Heschel jest bezdyskusyjnie jednym z najwybitniejszych przedstawicieli współczesnej myśli żydowskiej, a w sensie szerszym, jednym z najbardziej znanych filozofów religii w Stanach Zjednoczonych i nie tylko. Wypracowana przez niego tzw. „depth theology” stała się z kolei inspiracją dla teologów żydowskich i chrześcijańskich. Można śmiało stwierdzić, że cała twórczość Heschela jest zarazem i teologią i antropologią. Problem człowieka stanowi zasadniczy trzon wszystkich prac Heschela, a zdaniem Friedmana jest on „najbardziej zrozumiałym i przekonującym osiągnięciem jego filozofii” [M. Friedman, Abraham Joshua Heschel Among Contemporary Philosophers: From Divine Pathos to Prophetic Action, „Philosophy Today” 18(1973), s. 299]. W opinii samego Heschela ten temat wydaje się najważniejszy, szczególnie w edukacji. Świadczą o tym jego słowa: „Gdybyś zapytał mnie czego uczyłbym najpierw […] powiedziałbym, ucz koncepcji człowieka” [Moral Grandeur and Spiritual Audacity, red. S. Heschel, New York 1996].
Do lat dziewięćdziesiątych XX wieku Abraham Joshua Heschel był w Polsce raczej nieznany, a jeśli już, to tylko wąskiemu gronu biblistów. Nie istniał także żaden polski przekład książek jego autorstwa. Trudno doszukać się w tamtym czasie jakichkolwiek polskich opracowań, które by omawiały twórczość tego żydowskiego myśliciela. Dopiero w 1994 roku Henryk Halkowski przełożył na język polski niewielką rozmiarami, lecz niezwykle ważną książkę „Szabat” (Wydawnictwo Atext). Od tego czasu sytuacja diametralnie się zmieniła. Dzisiaj mamy już kilka dzieł Heschela, które doczekały się translacji na język polski: „Człowiek nie jest sam”, „Człowiek szukający Boga”, „Bóg szukający człowieka”, „Prorocy” oraz antologia duchowej mądrości „Prosiłem o cud” ze wstępem Samuela H. Dresnera. Pierwszym polskojęzycznym opracowaniem naukowym filozofii Heschela była publikacja mojego autorstwa „Abrahama Joshuy Heschela filozofia człowieka” (Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2000). Recenzowana publikacja stanowi zatem kontynuację wydawniczą dorobku Heschela w Polsce, gdzie Rabin się urodził i spędził wiele lat swojego życia. Pojawi się tym samym kolejne źródło dla badaczy, dla których żydowski myśliciel tak wielkiego formatu jawi się jako autorytet w dziedzinie nauk teologicznych, filozoficznych i tzw. Jewish Studies.
Jak w ogóle doszło do powstania anglojęzycznej książki, która w swojej polskojęzycznej wersji jest przedmiotem recenzji? Córka Heschela – Susannah – została poproszona przez Roberta Ellsberga, ówczesnego dyrektora Orbis Book, o zredagowanie publikacji, która w skondensowanej formie zawarłaby główne wątki przesłania jej ojca. Misją tego wydawnictwa jest zgłębianie wymiarów wiary, tworzenie klimatu dialogu oraz służenie sprawie pojednania i pokoju. Już sam ten fakt świadczy o tym, że Heschel jest zaliczany do grona wybitnych współczesnych myślicieli, których twórczość daleko wykracza poza granice własnej religii i kultury, stając się źródłem inspiracji dla wszystkich, którzy poszukują prawdy o Bogu, człowieku i świecie. Pierwsze wydanie tego zbioru wybranych i istotnych tekstów z dzieł Heschela miało miejsce w Maryknoll, NY w 2011 roku.
Recenzowana publikacja jest polską wersją tej amerykańskiej książki, która zawiera wybrane teksty Heschela z jego ogromnej spuścizny. Wyboru tego dokonała Susannah Heschel, dla której dzieła ojca są drogocennym darem i wyzwaniem zarazem. Susannah doskonale zna całą twórczość swego ojca, rozumie intuicje poszczególnych wypowiedzi i jest naocznym świadkiem powstawania poszczególnych tekstów, wokół których toczyły się dyskusje w rodzinnym domu. Z tego wynika jej niezwykła kompetencja, aby połączyć wybrane fragmenty ze sobą oraz umieścić je w odpowiednim porządku i kontekście. Dodatkowo, jest nie tylko córką swojego wybitnego ojca, ale także samodzielną badaczką, która propaguje wprawdzie myśl ojca, lecz prowadzi własne badania naukowe. Trzeba jednak zauważyć, że w tym wyborze tekstów nie była osamotniona. Jak sama przyznaje we wstępie do książki, radą i pomocą w tej kwestii służyli jej: Robert Erlewine i Dora Bondi. Tych dwoje badaczy twórczości Heschela uchodzi za znawców jego filozofii i teologii. Jak stwierdziła Susannah, „są oni najbardziej wnikliwymi i wrażliwymi interpretatorami myśli mojego ojca”. W świetle powyższych uwag, nie mam wątpliwości, że wybór tych a nie innych fragmentów do publikacji jest uzasadniony, trafny i logiczny. Teksty te należy uznać za najbardziej istotne i reprezentatywne. Pochodzą one z następujących dzieł Heschela: „God in Search of Man”, „The Insecurity of Freedom”, „Israel: An Echo of Eternity”, „Moral Grandeur and Spiritual Audacicty”, „Man is Not Alone”, „Man’s Quest for God”, A Passion for Truth”, „The Prophets”.
Jak łatwo dostrzec, większość wybranych fragmentów omawianej pozycji była już wcześniej opublikowana w wyżej wymienionych dziełach, ale nie wszystkie. Niektóre pojawiły się po raz pierwszy właśnie w tym tomie. Są to fragmenty odręcznych zapisków Heschela, które jego córka odnalazła i zredagowała. To jest bardzo ważna informacja, która świadczy o pewnej nowości i oryginalności przedsięwzięcia. Nie bez znaczenia jest to, że zdecydowana większość materiałów źródłowych z których zaczerpnięto konkretne fragmenty, a które są napisane w języku angielskim, nie ma tłumaczeń na język polski. Tym bardziej przemawia to za potrzebą wydania tego tomu.
Prezentowane teksty zostały zebrane w przemyślany sposób i zestawione wokół następujących tematów: 1. Jeśli chcesz poznać Boga, wyostrz swoje poczucie, co to znaczy być człowiekiem; 2. Proroctwo to głos Boga wyrażony w niemej agonii; 3. Bóg nie milczy. On został uciszony; 4. W królestwie ducha tylko ten, kto jest pionierem, może być dziedzicem; 5. Modlitwa czyni nas godnymi zbawienia; 6. Bóg albo ma wartość najwyższą, albo nie ma jej wcale. Wartością samą w sobie jest obszerny wstęp Susannah Heschel. Zawiera on biografię Rabina, przedstawia jego relację z chrześcijanami, omawia jego zaangażowanie w życie polityczne i społeczne, ukazuje jego niezwykłą troskę o kształt i rolę religii we współczesnym świecie. Ten wstęp jest bardzo ciekawym i chyba nawet koniecznym wprowadzeniem oraz komentarzem do prezentowanych tekstów, co z pewnością ułatwia ich zrozumienie i znaczenie.
Recenzowana praca jest tłumaczeniem książki napisanej w języku angielskim. Nie ma jednak informacji, kto jest tłumaczem (czyżbym nie zauważył?). Jestem pewny, że wydawnictwo o to zadba i jest to zwykłe przeoczenie. Chciałbym podkreślić, że w tej publikacji mamy do czynienia z nowym przekładem na język polski nawet tych fragmentów, które już mają swoje tłumaczenia wcześniejsze, np. „Bóg szukający człowieka” (tłum. Albert Gorzkowski), „Człowiek nie jest sam” (tłum. Katarzyna Wojtkowska). To jest kolejna zaleta książki. Pozwoli to na porównanie przekładów (tam, gdzie jest to możliwe) i dostrzeżenie niuansów, a takowe są. W ocenie krytyków Heschel pozostawał mistrzem pióra. Jego prace budzą podziw nie tylko z powodu ogromnej erudycji i mądrości, ale i z powodu piękna języka. Heschel był aforystyczny i poetycki w formie, a w stylu emocjonalny i pobudzający. Choć zaspokaja to w sposób doskonały oczekiwania czytelnika, to jednak w znacznym stopniu utrudnia analizę jego dorobku, a na pewno stanowi wyzwanie dla każdego tłumacza.
Reasumując, rekomenduję recenzowaną książkę i wyrażam swoją radość z powodu kolejnej publikacji, której autorem jest Abraham Joshua Heschel. Jej wartość i oryginalność polega na zebraniu tekstów według odpowiedniego klucza, który skupia najbardziej istotne problemy dotyczące Boga i człowieka. Jestem pewny, że lektura omawianego tomu zainspiruje każdego czytelnika (nie tylko teologów i filozofów) do dalszego podążania ścieżką twórczości Heschela i stanie się okazją do osobistych poszukiwań odpowiedzi, które nurtują ludzi, niezależnie od przynależności narodowej, kulturowej czy religijnej. Profesor Marty z Uniwersytetu Chicago, oceniając dorobek Heschela stwierdził: „Dzieła rabina Heschela, nie tak jak dzieła innych filozofów, są skierowane nie tylko na umysł, ale również do serca i woli”.
Trudno się z nim nie zgodzić.
____________________________